Digesta 2010

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΣΥΜΠΟΛΙΤΕΙΑ*

Μ.Δ. Χρυσομάλλης

Επίκουρος Καθηγητής Ευρωπαϊκού Κοινοτικού Δικαίου

Για να ανοίξετε το άρθρο σε μορφή pdf πατήστε εδώ

1. Όταν μου ζητήθηκε να είμαι ένας απ’ αυτούς που θα προλογίσουν τον Καθηγητή Δημήτρη Τσάτσο, που έχουμε τη χαρά να φιλοξενούμε στην πόλη μας, αισθάνθηκα ιδιαίτερη τιμή αλλά και δέος, αφού θα έπρεπε να αναφερθώ στα έργα και τις ημέρες του «πρύτανη» των Ελλήνων δημοσιολόγων και ενός εκ των σημαντικότερων εκπροσώπων της ευρωπαϊκής νομικής σκέψης στο χώρο του συνταγματικού δικαίου και της πολιτειολογίας.

Από την άλλη πλευρά αποτελούσε μια ενδιαφέρουσα πρόκληση για μένα, με την ιδιότητα του ερευνητή και διδάσκοντα τους ευρωπαϊκούς θεσμούς στο ελληνικό πανεπιστήμιο, το γεγονός ότι οι αναφορές μου θα έπρεπε να έχουν ως αντικείμενο την νομική και πολιτική δραστηριότητα, που ανέπτυξε ο Δ. Τσάτσος, για μια δεκαετία ως μέλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, συμπράττοντας άμεσα, όπως θα εξηγήσω παρακάτω, στις άκρως ενδιαφέρουσες εξελίξεις του ενωσιακού φαινομένου, που σημειώθηκαν τα τελευταία χρόνια.

Τέλος, θα πρέπει να ομολογήσω ότι, ξεκινώντας να βάλω σε μια σειρά αυτές τις σκέψεις μου, βαθειά μέσα μου αισθάνθηκα και μια μικρή ζήλια σκεπτόμενος το πόσο τυχερός είναι ένας θεωρητικός του δικαίου, που έχει την ευκαιρία να βρεθεί κυριολεκτικά στο επίκεντρο των εξελίξεων, θέτοντας σε διαπραγματευτική δοκιμασία τις επιστημονικές του σκέψεις και ιδέες, σε μια περίοδο που θα μπορούσε άνετα να χαρακτηρισθεί ως η δεύτερη φάση της ευρωπαϊκής θεσμογέννηση, μετά από εκείνη της ίδρυσης των Κοινοτήτων στη δεκαετία του ’50.

2. Το υλικό που θα έπρεπε να λάβω υπόψη μου, σ’ αυτόν το σύντομο πρόλογο, βρίσκεται συγκεντρωμένο σ’ ένα από τα τελευταία έργα του Δ. Τσάτσου, που με τον τίτλο: ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΣΥΜΠΟΛΙΤΕΙΑ, Για μια Ευρωπαϊκή Ένωση των Κρατών, των Λαών και του Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Πολιτισμού, κυκλοφόρησε στην εξελιγμένη του σημερινή μορφή από τις Εκδόσεις Λιβάνη, μόλις το 2007. Με το εν λόγω έργο ο συγγραφέας αφενός εξηγεί τις θέσεις του για τα σύγχρονα ζητήματα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και αφετέρου αφήνει την παρακαταθήκη του για τις επόμενες φάσεις ενός φαινομένου που εξελίσσεται συνεχώς σε μια πορεία με προοπτική αλλά χωρίς προβλέψιμη τελική εκδοχή.

Οι 520 περίπου σελίδες του έργου διαβάστηκαν σχεδόν απνευστί, αφού, αν και αυτό αποτελεί κατά τη γνώμη μας ένα πλήρες «εγχειρίδιο» θεσμικού ενωσιακού δικαίου, ο συγγραφέας το απευθύνει, τελικά, πέραν των νομικών, σε πολλούς αποδέκτες, όπως στους πολιτικούς, στους δημοσιογράφους και γενικότερα σε αυτούς που θέλουν να είναι συνειδητοί πολίτες. Το εγχείρημα αυτό του Δ. Τσάτσου γίνεται μέσα από μια λιτή και καθαρή διατύπωση, με αποφυγή της λεξιλαγνείας και με ορθή γραμματική απεικόνιση σύνθετων πολλές φορές νομικών εννοιών. Τα παραπάνω ίσως θεωρούνται ως αυτονόητες προϋποθέσεις για κάθε γραπτή σύνθεση. Ωστόσο οι αναγνωστικές μας εμπειρίες μας έχουν πείσει ότι θα πρέπει να εξάρουμε το «ομαλό», μπροστά σ’ ένα βομβαρδισμό νοηματικών ανωμαλιών, που τείνει να ισοπεδώσει την ελληνική νομική γραφή.

3. Κάνοντας έναν χρονολογικό και χωρικό εντοπισμό του πλαισίου εκείνου εντός του οποίου αρθρώθηκαν οι ιδέες του συγγραφέα, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι ο Καθηγητής Δ. Τσάτσος εξελέγη το 1994 ευρωβουλευτής και διατήρησε τη θέση αυτή για δύο κοινοβουλευτικές θητείες, ως το 2004. Από την αρχή αυτής της περιόδου εντάχθηκε στην Κοινοβουλευτική Επιτροπή Θεσμικών (ή Συνταγματικών) Θεμάτων, της οποίας υπήρξε αντιπρόεδρος και εισηγητής στην ολομέλεια του ΕυρΚοινβ σημαντικών εκθέσεων, που είναι γνωστές σήμερα με το όνομά του. Στο σημείο αυτό ζητώ να μου επιτραπεί μια παρένθεση για να σημειώσω ότι για εμάς, που ασχολούμαστε με τα ζητήματα της μετεξέλιξης των κοινοτικών θεσμών, η εν λόγω κοινοβουλευτική επιτροπή έχει ένα «μυθικό» χαρακτήρα. Αν και ιδρύθηκε μόλις το 1981 με πρωτοβουλία ενός εκ τελευταίων σύγχρονων ευρωπαίων φεντεραλιστών του Altiero Spinelli και της περί αυτόν ομάδας, γνωστής ως club του Κρο

Τα παραπάνω αιτήματα εκφράστηκαν, ίσως πρώιμα για την εποχή τους, με το προταθέν το 1984 από το ΕυρΚοινβ. Σχέδιο Συνθήκης για την ίδρυση της ΕΕ, που, αν και απορρίφθηκε από τις Κυβερνήσεις των Κρατών

Ο Δ. Τσάτσος τίμησε και τιμήθηκε από το ΕυρΚοινβ, αφού, μεταξύ άλλων, υπήρξε, το ένα από τα δύο μέλη του που επελέγησαν για να υποστηρίξουν τις θέσεις του Θεσμού στη Διακυβερνητική Διάσκεψη του 1999-2000, που επεξεργάσθηκε την Συνθήκη της Νίκαιας, και μέλος της 16μελούς αντιπροσωπείας του Κοινοβουλίου στη Συντακτική Συνέλευση (Συνέλευση για το μέλλον της Ευρώπης) του 2001

4. Σκοπός του προλόγου αυτού δεν είναι να παρουσιάσει εξαντλητικά τις σκέψεις του Δ. Τσάτσου, όπως διατυπώνονται μέσα από τις πυκνές γραμμές της Ευρωπαϊκής Συμπολιτείας, όταν μάλιστα ο ίδιος ο συγγραφέας είναι παρών και έτοιμος να μιλήσει για αυτήν, κάνοντάς μας κοινωνούς της επιστημονικής και πολιτικής του αγωνίας για το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Εντούτοις, δεν μπορούμε να αποφύγουμε την σύντομη έως τηλεγραφική αναφορά σε κάποιες από τις σκέψεις του συγγραφέα, που έχουν κατά τη γνώμη μας ιδιαίτερη αξία και ως τέτοιες θα πρέπει να τονιστούν ιδιαίτερα, παρά τον κίνδυνο της επανάληψης άλλα και του υποκειμενισμού, που μπορεί να έχει η επιλογή τους από τον ομιλούντα.

Πρώτον, ο Δ. Τσάτσος, έχοντας την πεποίθηση ότι τόσο στην επιστημονική όσο και στην πολιτική συζήτηση για τη διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης αποφεύγονται τα θεμελιώδη επιδιώκει, σε αντίθεση με το ρεύμα, τη συζήτησή τους. Στο πλαίσιο αυτό επιχειρεί αρχικά να απεκδύσει το ενωσιακό λεξιλόγιο απ’ όλους εκείνους τους κρατικογενείς όρους, όπως ομοσπονδία, συνομοσπονδία, δημοκρατία, κράτος δικαίου κα, που δημιουργούν, χρησιμοποιούμενοι άκριτα, σύγχυση για τη θεσμική διάσταση αλλά και την τελική κατάληξη της ενοποιητικής διαδικασίας, ενώ δεν είναι άμοιροι μιας φοβίας που αρχίζει να αναπτύσσεται μεταξύ των ευρωπαίων για την τύχη των κρατών τους αλλά και της εθνικής τους ταυτότητας. Κατά το Δ. Τσάτσο η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) δεν είναι ούτε πρόκειται να μετεξελιχθεί σ’ ένα υπερκράτος ή εν πάση περιπτώσει στις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης. Κατόπιν, επιχειρεί να εξεύρει το αληθές και σύγχρονο νόημα κρίσιμων για την ενωσιακή διαδικασία όρων, όπως: η ευρωπαϊκότητα, η εθνική κυριαρχία και η ολοκλήρωση.

Δεύτερον, για να νοηματοδοτήσει ο συγγραφέας την ενοποιητική διαδικασία και να απαντήσει στο υπαρξιακό ερώτημα: τι είναι ή που πρόκειται να οδηγηθεί η ΕΕ; υιοθετεί και εξηγεί εξαντλητικά την επιλογή του τον όρο Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία

Τρίτον, ο συγγραφέας επιχειρεί να προσεγγίσει το ζήτημα της αναγκαίας νομιμοποίησης για την επιβίωση, την αποτελεσματικότητα και την εξέλιξη των ενωσιακών θεσμών. Έχοντας οριοθετήσει την ΕΕ ως ένωση Κρατών και πολιτών οργανωμένων σε λαούς, προβάλλει το αίτημα της διπλής νομιμοποίησης όλων των αποφάσεων της τόσο από τους Ευρωπαίους πολίτες, μέσω του ΕυρΚοινβ, όσο και των Κυβερνήσεων των Κρατών

5. Βαδίζοντας προς τέλος αυτών των προλογικών σκέψεών μου στην ευρωπαϊκή διάσταση του έργου του Δ. Τσάτσου και με αφετηρία πάντα το βιβλίο, που είχα στα χέρια μου (την Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία), θα ήθελα να επισημάνω ορισμένα χαρακτηριστικά που μπορεί να διακρίνει κανείς διαβάζοντας πίσω από τις γραμμές του και τα οποία θα πρέπει να τονισθούν ιδιαίτερα, πέραν, βέβαια, της επιστημονικής ωριμότητας, της βαθειάς γνώσης του αντικειμένου που πραγματεύεται, της ικανότητας να διακρίνει το θεμελιώδες και κρίσιμο από αυτό που είναι ασήμαντο ή πηγή σύγχυσης.

Ο Δ. Τσάτσος αποδεικνύεται εξαιρετικά γενναιόδωρος στην ελληνική νομική σκέψη και συγγραφική παραγωγή στα ευρωπαϊκά θέματα, αφού οι περισσότεροι των εκπροσώπων της, πολλοί εκ των οποίων διετέλεσαν και μαθητές του, βρίσκουν φιλόξενο χώρο για τις απόψεις τους στις σελίδες της Ευρωπαϊκής Συμπολιτείας, όπου είτε υπάρχουν εκτεταμένα αποσπάσματα των έργων τους είτε εξαντλητικές παραπομπές. Ο συγγραφέας, μάλιστα, δεν διστάζει να αποτραβηχτεί από τη διαπραγμάτευση ενός αντικειμένου παραπέμποντας ευθέως σε συνάδελφό του αν κρίνει ότι δεν έχει να προσθέσει κάτι παραπάνω, σ’ ένα άρτιο κατά τη γνώμη του επιστημονικό αποτέλεσμα. Με λίγα λόγια ο συγγραφέας δεν επιδιώκει να εμφανιστεί ως αυθεντία, δείγμα, αν μη τι άλλο, ότι αισθάνεται επιστημονικά ασφαλής.

Ταυτόχρονα ο Δ. Τσάτσος είναι και στοργικός για τους συναδέλφους και τους επιγόνους του στην επιστήμη, αφού και όταν διαφωνεί με τις θέσεις τους το κάνει χωρίς να απαξιώνει αλλά προβάλλοντας και την άλλη άποψη, συζητώντας μαζί της και δείχνοντας κατανόηση για το λάθος ή την παράβλεψη.

Εξάλλου, ο συγγραφέας εκεί που δεν μπορεί να βρει πειστική ή ικανοποιητική επιστημονική λύση το ομολογεί, χωρίς να καταφεύγει σε εξεζητημένες νομικές κατασκευές, που θα μπορούσαν να εντυπωσιάσουν κάποιους αλλά θα αποτελούσαν ταυτόχρονά πηγή σύγχυσης.

Ως ευρωβουλευτής αποδείχτηκε πολιτικά οξυδερκής, όταν ως διαπραγματευτής

Οι σελίδες της Ευρωπαϊκής Συμπολιτείας αναβλύζουν μια ολοφάνερη πικρία, απόλυτά δικαιολογημένη για τον επιστήμονα και πολιτικό, που εργάσθηκε σκληρά για το μέλλον της Ευρώπης στο πλαίσιο χρονοβόρων και ψυχοφθόρων διαπραγματευτικών διαδικασιών ιδιαίτερα στη Συνταγματική Συνέλευση, αφού το αποτέλεσμά τους, η Συνταγματική Συνθήκη, μετά τα αρνητικά αποτελέσματα των δημοψηφισμάτων στη Γαλλία και την Ολλανδία είχε ένα άδοξο τέλος. Ο Δ. Τσάτσος, βαθύς γνώστης της ευρωπαϊκής ενοποίησης, των ρυθμών της και της νομοτέλειας για μια στενότερη ένωση των ευρωπαϊκών λαών ξέρει ότι η σχετική συζήτηση γρήγορα θα επανέλθει άλλα ίσως αυτός δεν θα είναι εκεί στην πρώτη γραμμή της διαπραγμάτευσης και της επεξεργασίας νομικών λύσεων, που θα είναι αποτελεσματικές όχι για κανένα άλλο λόγο άλλα γιατί θα είναι δημοκρατικά νομιμοποιημένες έχοντας τη συναίνεση Λαών και Κυβερνήσεων και θα είναι σύμφωνες με τις αξίες του ευρωπαϊκού συνταγματικού πολιτισμού. Κάτω από αυτό το πρίσμα η πικρία δεν φαίνεται να καταβάλλει το Δ. Τσάτσο, αφού με το τελευταίο κεφάλαιο της Ευρωπαϊκής Συμπολιτείας καλεί σε στράτευση για μια Ευρώπη των Λαών, των Πολιτών και των Κρατών.

6. Κλείνοντας αισθάνομαι υποχρεωμένος ως ένα είδος συμπεράσματος να αναθεωρήσω μια πρώτη σκέψη, που με δόση ζήλιας μου γεννήθηκε αρχικά προσεγγίζοντας το έργο του Δ. Τσάτσου. Δεν ήταν αυτός τυχερός που βρέθηκε στο επίκεντρο των ευρωπαϊκών εξελίξεων για μια δεκαετία, η Ευρώπη και ιδιαίτερα το ΕυρΚοινβ θα πρέπει να αισθάνονται τυχεροί και ευγνώμονες, που είχαν στους κόλπους τους το Δ. Τσάτσο.

 

[1]* Ομιλία αφιερωμένη στο ομώνυμο έργο του Δ. Τσάτσου σε εκδήλωση του Δήμου Καβάλας, παρόντος αυτού, την 22.2.2008. Δημοσιεύεται, λόγω του πρόσφατου θανάτου του (24.4.2010), στη μνήμη πλέον