Γεώργιος Ι. Δέλλιος

Επίκουρος Καθηγητής Νομικής ΑΠΘ

 Για να ανοίξετε το άρθρο σε μορφή pdf πατήστε εδώ

Με το άρθρο 8 ν. 2251/1994 για την ευθύνη του παρέχοντος υπηρεσίες[2] συμ­πλη­ρώνεται ένα σύστημα αυξημένης επαγγελματικής ευθύνης που ξεκινά από το άρ­θρο 6 του ίδιου νόμου, με τη ρύθμιση της ευθύνης του παραγωγού ελαττωματικών προϊόντων. Ενώ όμως η τελευταία διαπλάθεται ως γνήσια αντικειμενική ευθύνη
από διακινδύνευση, ανεξάρτητα από υπαιτιότητα, η ευθύνη του παρέχοντος υπηρεσίες έχει, όπως θα δούμε, χαρακτήρα νόθο αντικειμενικό και απλώς διευκολύνει αποδεικτικά τον ζημιωθέντα ως προς την προϋπόθεση της συνδρομής επαγγελματικού πταίσματος του ζημιώσαντος[3]. Οι λόγοι της διαφοράς αυτής αντικατοπτρίζονται στις ατελέσφορες προσπάθειες για την έκδοση Κοινοτικής Οδηγίας σχετικά με την ευθύνη του παρέχοντος υπηρεσίες: Το αρχικό Προσχέδιο Πρότασης Οδηγίας προέβλεπε γνήσια αντικειμενική ευθύνη για τις πλημμελείς υπηρεσίες όπως και για τα ελαττωματικά προϊόντα. Όμως υπό το βάρος της επισήμανσης των πολλαπλών ιδιαι­τεροτήτων που συνεπάγεται το «άϋλο» των υπηρεσιών σε αντίθεση με τα «υλικά» προϊόντα, η θέση αυτή εγκαταλείφθηκε τόσο στην Πρόταση Οδηγίας του 1990[4] όσο και στο Σχέδιο Οδηγίας του 1992[5], που, όπως και το άρθρο 8 ν. 2251/94, απλώς μετέ­φεραν το βάρος απόδειξης της έλλειψης υπαιτιότητας στον παρέχοντα την υπη­ρε­σία. Ωστόσο, και αυτή η τοποθέτηση έτυχε έντονης αρνητικής κριτικής, με έμφα­ση ιδίως στην αδυναμία ενιαίας σύλληψης των ουσιωδώς διάφορων καταστάσεων στά­θμισης συμφερόντων που παρατηρούνται στους επί μέρους τομείς επαγγελματικής δράσης[6]. Έκτοτε η πρωτοβουλία για ενιαία ευρωπαϊκή ρύθμιση της ευθύνης του παρέχοντος υπηρεσίες δεν έχει επαναληφθεί και, παρά την αποσπασματική έκφραση σχετικών προθέσεων για το μέλλον[7], φαίνεται ότι έχει οριστικά ματαιωθεί. Ο έλ­ληνας νομοθέτης, εν τούτοις, ήταν ο μοναδικός μεταξύ των κρατών - μελών της ΕΕ που έσπευσε με το άρθρο 8 ν. 2251/94 να υιοθετήσει την ματαιωθείσα Πρόταση Οδηγίας, καταργώντας μάλιστα και πολλούς από τους περιορισμούς της και διευρύνο­ντας έτσι το πεδίο εφαρμογής της κατά τρόπο, ώστε να καταλαμβάνει κάθε ζημία που προκαλείται από πλημμελείς υπηρεσίες οποιασδήποτε μορφής ελεύθε­ρου επαγ­γέλματος. Η παρουσίαση που ακολουθεί επιχειρεί να επισημάνει ορισμένους κινδύνους που συνεπάγεται η επιλογή αυτή για την ελληνική έννομη τάξη, δια­τυπώνοντας με άκρα συντομία και κάποιες σκέψεις για την αντιμετώπισή τους.

Με το άρθρο 8 του ν. 2251/1994 η ευθύνη του παρέχοντος υπηρεσίες αποκτά μία εξειδικευμένη αδικοπρακτική ρύθμιση[8], η οποία όμως δεν αποκλείει την κοινή αδικοπρακτική ούτε την τυχόν ενδοσυμβατική[9] ευθύνη κατά τον ΑΚ. Η νέα ρύθμιση διακρίνεται από αυτήν της ενδοσυμβατικής ευθύνης κυρίως διότι με το άρθρο 8 ο παρέχων ευθύνεται όχι μόνον έναντι του αντισυμβαλλομένου του, αλλά και έναντι κάθε τρίτου[10] ζημιωθέντος εξαιτίας των υπηρεσιών[11]. Λ.χ. ο πολιτικός μηχανικός που εκπόνησε πλημμελή στατική μελέτη για τον εργολάβο μιας οικοδομής ευθύνεται και έναντι των αγοραστών ζημιωθέντων διαμερισμάτων, με τους οποίους δεν τον συνδέει συμβατικός δεσμός[12]. Από την άλλη πλευρά η ευθύνη του άρθρου 8 διαφέρει από αυτήν του ΑΚ 914, κυρίως ως προς το ότι ο ζημιώσας που παρείχε τις υπηρε­­σίες φέρει το βάρος απόδειξης της έλλειψης πταίσματός του[13]. Ο ζημιωθείς αρκεί να αποδείξει κατ’ άρθρ. 8 παρ. 3 ότι το συγκεκριμένο είδος υπηρεσιών είναι γενικά αιτιωδώς ικανό να προκαλεί ζημίες του είδους της ήδη επελθούσας, χωρίς να χρειάζεται να υποδείξει την συγκεκριμένη πράξη ή παράλειψη που έφερε το ζημιογόνο αποτέλεσμα[14]. Πρόκειται λοιπόν για μία προωθημένη μορφή νόθου αντικειμενικής ευθύνης[15] με σοβαρή αποδεικτική διευκόλυνση για τον ζημιωθέντα, ο οποίος, εξαιτίας του γνωσιολογικού και οργανωτικού ελλείμματός του σε σχέση με το εξειδικευ­­μένο επάγγελμα του παρέχοντος[16], αντιμετωπίζει πράγματι δυσχέρειες ως προς την απόδειξη του ενδεχόμενου πταίσματος του τελευταίου. Με την αντιστροφή αυτή του βάρους απόδειξης ο νομοθέτης υποχρεώνει έμμεσα τον παρέχοντα τις υπηρε­σίες σε αύξηση του μέτρου της επιμέλειάς του και, συνακόλουθα, στοχεύει σε με­γαλύτερη α­σφάλεια των υπηρεσιών που παρέχονται σε επαγγελματική βάση[17].

Εν τούτοις ορθά επισημαίνεται ότι σε περιπτώσεις παροχής υπηρεσιών που από τη φύση τους συνδέονται με απρόβλεπτες παραμέτρους, η αντιστροφή του βάρους απόδειξης του άρθρου 8 παρ. 4 ν. 2251/94 τείνει πρακτικά να εκμηδενίσει τη σημα­σία του πταισματικού στοιχείου της παρ. 1 του ιδίου άρθρου και να οδηγήσει σε μία συγκαλυμμένη ευθύνη από διακινδύνευση[18]. Διότι, με την αντιστροφή αυτή, ο πα­ρέχων τις υπηρεσίες καταλήγει να ευθύνεται και για την ασάφεια των ορίων μεταξύ υπαίτιας και τυχαίας ή αναπόφευκτης αποτυχίας των υπηρεσιών του. Το παράδειγμα της ιατρικής ευθύνης αναδεικνύει χαρακτηριστικά την ανελαστικότητα αυτή του άρθρου 8: Στην πραγματικότητα ορισμένες μόνο περιπτώσεις τελούν πρά­γματι υπό τον απόλυτο έλεγχο του γιατρού, ώστε να δικαιολογείται το τεκμήριο υπαιτιότητάς του. Αυτό συμβαίνει λ.χ. σε περιπτώσεις ζημίας από ακατάλληλο ιατρι­κό εξοπλισμό, μετάγγιση ακατάλληλου αίματος ή έλλειψη οργάνωσης της ιατρικής μονάδας[19]. Υπάρχει όμως και σωρεία ιατρικών πράξεων που συνδέονται με παραμέ­τρους μη προ­βλέψιμες σε όλη τους την έκταση, όπως λ.χ. η εξέλιξη μιας χειρουρ­γικής επέμβασης. Στις περιπτώσεις αυτές, όταν η αιτία της ζημίας κινείται στα δυσδιά­κριτα όρια μεταξύ του προβλέψιμου και του απρόβλεπτου τμήματος των αντιδρά­σεων του ανθρώπινου οργανισμού, θα είναι δυσχερέστατη για το γιατρό, αν όχι αδύνατη, η απόδειξη της ανυπαρξίας πταίσματός του[20]. Το ενδεχόμενο συνδρομής αποδεικτικών δυσχερειών και από την πλευρά του ζημιωθέντος δεν μπορεί να οδηγεί αυτόματα στην «εν αμφιβολία» υπαιτιότητα της άλλης πλευράς για κάθε πιθανή ζημία από την άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος.

Το ίδιο όμως ισχύει και για τους ποικίλους άλλους κλάδους επαγγελματιών που υπάγονται στην αδιάστικτη διατύπωση του άρθρου 8, λ.χ. δικηγόρους, μηχανικούς, λογιστικά γραφεία, τράπεζες και ΕΠΕΥ, εταιρίες τηλεπικοινωνιών, ξενοδόχους, πρα­­­κτορεία ταξιδιών, φορείς αθλητικών εγκαταστάσεων, παιδικούς σταθμούς κ.λπ.[21]. Και εδώ υπάρχουν περιπτώσεις όπου το ενδεχόμενο πρόκλησης ζημίας τελεί υπό τον πλήρη έλεγχο του παρέχοντος, όπως λ.χ. η υποχρέωση τήρησης των προθεσμιών παραγραφής ή άσκησης ενδίκων μέσων από το δικηγόρο[22] ή των όρων του α­ντισει­σμι­κού κανονισμού από τον μελετητή μηχανικό. Για ζημίες που οφείλονται σε πλημ­μέλειες τέτοιου είδους είναι αναμφίβολα δικαιολογημένο το τεκμήριο υπαιτιότητας του παρέχοντος. Εξίσου, όμως, υπάρχουν και σ’ αυτά τα επαγγέλματα περι­πτώ­σεις παρεμβολής δυσχερώς προβλέψιμων στοιχείων, όπου η θεμελίωση της ευθύνης του παρέχοντος αποκλειστικά και μόνο στην αδυναμία του να αποδείξει την έλλειψη πταίσματός του γίνεται δυσβάστακτη. Σκεφθείτε λ.χ. τον δικηγόρο που έκρινε κατά συνείδηση σκόπιμο να συστήσει μία συμβιβαστική επίλυση στον πελάτη του, ο οποίος εκ των υστέρων του ζητά αποζημίωση, επειδή άλλος δικηγόρος σε παρόμοια υπόθεση ακολούθησε τη δικαστική οδό με καλύτερο αποτέλεσμα ή πέτυχε καλύτερο συμβιβασμό. Ή σκεφθείτε τον εναγόμενο σε αποζημίωση λογιστή, ο οποίος επιχειρώντας να απαλλάξει τον πελάτη του από πρόσθετο φόρο, προέβη σε μία οριακής ορθότητας λογιστική εγγραφή, που τελικά δεν έγινε αποδεκτή από τη φορολογική Αρχή με αποτέλεσμα την επιβολή προστίμου.

Αυτή, όμως, είναι μόνον η μία όψη του προβλήματος. Μία αντίθετη όψη αναδει­κνύεται από τη διαπίστωση ότι στη νομοθεσία μας υπάρχουν και αναχρονιστικές διατάξεις που περιορίζουν υπέρμετρα την ευθύνη ορισμένων επαγγελματικών κλάδων, όπως λ.χ. τα άρθρα 73 ΕισΝΚΠολΔ και 3 του ν.δ. της 17.7./13.8.1923[23]. Με το πρώτο άρθρο υποχρεώνεται ο ενάγων για ζημία του από πλημμελείς νομικές υπη­ρεσίες να προαποδεικνύει δόλο ή βαρειά αμέλεια του δικηγόρου, η δε άσκηση της αξίωσής του υπόκειται σε βραχύτατη αποκλειστική προθεσμία 6 μηνών από τη ζημιογόνο πράξη ή παράλειψη[24]. Με το δεύτερο άρθρο υποχρεώνεται ο ενάγων κάτοχος λογαριασμού, από τον οποίο εσφαλμένως η Τράπεζα απέδωσε ένα ποσό σε μη δικαιούχο, να αποδείξει επίσης δόλο ή βαρειά αμέλεια της πληρώτριας, ακόμη και αν η υπογραφή του εισπράξαντος ήταν πλαστή[25]. Καίτοι και στις δύο αυτές περιπτώσεις μέρος της θεωρίας υποστηρίζει τη σιωπηρή κατάργηση των εν λόγω ρυ­θμί­σεων από το μεταγενέστερο άρθρο 8 ν. 2251/1994[26], η νομολογία εξακολουθεί να τις θεωρεί ισχύουσες, ως ειδικότερες για τους συγκεκριμένους επαγγελματίες και τις συγκεκριμένες πράξεις[27]. Δημιουργείται, έτσι, μία αξιολογική αντινομία από τη συνύ­παρξη στην έννομη τάξη απαλλακτικών μεν ρυθμίσεων για ορισμένους επαγγελματίες, επίτασης δε της ευθύνης όλων των υπολοίπων επαγγελματιών μέσω του άρθρου 8[28].

Η διάσταση αυτή καταγράφηκε και στη γνωστή απόφαση 18/1999 που δίχασε την Ολομέλεια του Αρείου Πάγου[29]. Η πλειοψηφία της αρνήθηκε να υπαγάγει την ευ­θύνη του δικηγόρου στο άρθρο 8 ν. 2251/1994, εμμένοντας στην εφαρμογή του άρθρου 73 ΕισΝΚΠολΔ, με το επιχείρημα ότι το σύστημα συλλογικής προστασίας που θεσπίζει ο ν. 2251/1994 είναι ασυμβίβαστο προς την ιδιότητα του δικηγόρου ως άμισθου δημοσίου λειτουργού[30]. Όμως, ισχυρή μειοψηφία εννέα μελών, μεταξύ των οποίων και ο τότε Πρόεδρος του Αρείου Πάγου, επεσήμαναν ότι οι δικηγόροι, πέραν του δημοσίου λειτουργήματός τους ενώπιον των δικαστηρίων, στην εσωτερική σχέση με τους πελάτες τους παρέχουν αναμφίβολα υπηρεσίες ελεύθερου επαγ­γελματία, έτσι ώστε η διατύπωση του ν. 2251/1994 να μην αφήνει περιθώρια εξαίρε­σής τους. Επεσήμανε επίσης ότι η ακαταλληλότητα του νόμου αυτού ως προς το σκέλος της συλλογικής προστασίας δεν κωλύει την εφαρμογή του ως προς την ατο­μική προστασία που αυτός παρέχει σε κάθε μεμονωμένο ζημιωθέντα[31]. Παρόμοια, κατ’ αποτέλεσμα, πορεία με την παραπάνω θέση της πλειοψηφίας του ΑΠ φαίνεται να ακολουθεί η νομολογία και ως προς την ευθύνη των Τραπεζών σε σχέση με το άρ­θρο 3 του ν.δ. 17.7/13.8.1923[32]. Οι εξελίξεις αυτές δικαιολογούν ίσως τη σκέψη ότι πίσω από τη νομολογιακή τάση αποφυγής του άρθρου 8 κρύβεται στην πραγματικότητα η δυσπιστία του δικαστή απέναντι στην αδιαλλαξία αυτής της ρύθμισης και ο φόβος για τις συνέπειες μιας γενικευμένης κατίσχυσης της «εν αμφιβολία υπαιτιότητας του επαγγελματία» για κάθε ζημία σχετική με την άσκηση του επαγγέλ­ματός του[33].

Έτσι, λοιπόν, δεν θα υπερέβαλε κανείς, αν υποστήριζε ότι και οι δύο αυτές νομο­θετικές κατευθύνσεις είναι ακραίες: Από τη μία πλευρά μεν, μία έννομη τάξη που στηρίζεται στις αρχές της ισότητας και του Κράτους Δικαίου δεν μπορεί να ανέχεται τη διατήρηση ενός αδικαιολόγητα ευνοϊκού γενικού καθεστώτος ευθύνης για επιλεγμένους επαγγελματικούς κλάδους. Διατάξεις όπως αυτές του άρθρου 73 ΕισΝ ΚΠολΔ ή του άρθρου 3 ν.δ. 17.7/13.8.1923 θα πρέπει, προς άρση κάθε αμφισβήτησης, να καταργηθούν ρητά. Από την άλλη πλευρά, όμως, αποδεικνύεται ότι και μία γενικευμένη εφαρμογή της κατ’ άρθρ. 8 παρ. 4 ν. 2251/94 αντιστροφής του βάρους απόδειξης σε κάθε ζημία συναφή με την άσκηση οποιουδήποτε ελευθέρου επαγγέλ­ματος θα μπορούσε να οδηγήσει σε ιδιαίτερα ανεπιεική αποτελέσματα για τους παρέχοντες τις υπηρεσίες. Γι’ αυτό θα ήταν ορθότερο δικαιοπολιτικά να περιοριζόταν η εμβέλεια της ρύθμισης αυτής μόνο σε περιπτώσεις ζημιών που η εξέλιξή τους τελεί υπό τον πλήρη έλεγχο του παρέχοντος, ώστε και το τεκμήριο της υπαιτιότητάς του να παρίσταται δικαιολογημένο, όπως λ.χ. στις προαναφερθείσες περιπτώσεις απώλειας προθεσμιών από το δικηγόρο, παραβίασης του αντισεισμικού κανονι­σμού από το μηχανικό, μετάγγισης ακατάλληλου αίματος από το γιατρό[34] κ.λπ.

Όμως, όσο και αν θα ήταν ευκταία, για λόγους ασφάλειας δικαίου, μία νομοθετι­κή απαρίθμηση ανά επαγγελματικό κλάδο των κρίσιμων αυτών περιπτώσεων, δεν πρέπει να παραβλέπονται και τα μειονεκτήματα ενός τέτοιου εγχειρήματος, ιδίως η αφόρητη περιπτωσιολογία και οι συνεχείς μεταβολές που αναπόφευκτα θα υπαγορεύονταν από τις επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις. Έτσι, προτιμότερο είναι να αντιμετωπίζεται το πρόβλημα, καταρχήν τουλάχιστον, με τη νομολογιακή εξειδίκευση ανά επάγγελμα και πράξη, του κατ’ άρθρ. 8 παρ. 4 κριτηρίου της «ευλό­γως προσδοκώμενης ασφάλειας», το οποίο συνδέει άρρηκτα ο νομοθέτης με την «ε­κτίμηση της έλλειψης υπαιτιότητας»[35]. Το βασικό αυτό κριτήριο, υποβοηθούμενο από τις ειδικότερες παραμέτρους α-στ της παρ. 4[36], είναι ευθέως ανάλογο με τον επιστημονικά δυνατό βαθμό προβλεψιμότητας της εξέλιξης της παρεχομένης υπηρεσίας και, ως εκ τούτου, ικανό να προσδιορίζει κάθε φορά ένα βαθμό αβεβαιότητας, πέρα από τον οποίο δεν θα ήταν «εύλογο» να τεκμαίρεται το πταίσμα του παρέχοντος. Σε περίπτωση διαπίστωσης τέτοιας αβεβαιότητας ο δικαστής θα μπορεί να αρνείται την ύπαρξη των προϋποθέσεων λειτουργίας του τεκμηρίου. Με τον τρό­πο αυτό και σε ικανό βάθος χρόνου ίσως καταστεί δυνατός στους βασικούς επαγγελ­­ματικούς κλάδους ο σταδιακός προσδιορισμός των κύριων, πράγματι αδιαμφισβή­τητων, περιπτώσεων που δικαιολογούν το τεκμήριο υπαιτιότητας του παρέχοντος. Αυτές θα μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για έναν νομοθετικό εμπλουτισμό του άρθρου 8 ν. 2251/1994, ή ειδικότερων νομοθετημάτων, με κατευθυντήριας σημα­σίας καταλόγους ενδεικτικών περιπτώσεων διακεκριμένης ευθύνης, που πολλά θα είχαν να προσφέρουν τόσο για την αποφυγή ακραίων συνεπειών όσο και για την επίτευξη μεγαλύτερης ασφάλειας δικαίου στο χώρο της επαγγελματικής ευθύνης.