Η ΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗΣ ΕΠΙΛΥΣΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ

Γεώργιος Ν. Παπαϊωάννου

Δικηγόρος, Lic. Sp. ULB

Για να ανοίξετε το άρθρο σε μορφή pdf πατήστε εδώ

1.  Ιστορική αναδρομή

2.  Η φιλική διευθέτηση των διαφορών στο ελληνικό δικονομικό σύστημα

3.  Η δικονομική θέση του καταναλωτή στην ελληνική έννομη τάξη

4.  Η εναλλακτική επίλυση διαφορών στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Κοινότητας

4.1.  Η ευρωπαϊκή διάσταση

4.2.  Οι αρχές εξώδικης επίλυσης καταναλωτικών διαφορών

4.3.  Η εξέλιξη της εναλλακτικής επίλυσης διαφορών στο χώρο του αστικού και εμπορικού δικαίου

4.4.  Επίλυση διαφορών στις ηλεκτρονικές συναλλαγές

5.  Οι κρατικοί φορείς διαμεσολάβησης

6.  Η διαιτησία

1. Ιστορική αναδρομή

Α. Η εσωτερική λειτουργία του συμβιβασμού[1] στο ευρύτερο πλαίσιο των δικαιοδοτικών θεσμών καταγράφεται και ιστορικά ως εναλλακτική – έναντι της δικαιοσύνης των δικαστηρίων – μέθοδος διευθέτησης των ιδιωτικών διαφορών[2]. Οι απαρχές του θεσμού του συμβιβασμού εντοπίζονται στην Αρχαία Ελλάδα[3], ενώ η εφαρμογή του στην πράξη μαρτυρείται και κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους[4]. Στην Αρχαία Αθήνα αποτελούσε κοινή πρακτική η ιδιωτική συμφωνία παραπομπής διαφορών σε τρίτο, αμερόληπτο πρόσωπο του οποίου τις αποφάσεις συμφωνούσαν όλα τα μέρη να αποδεχθούν. Σε αντίθεση μάλιστα με τις αποφάσεις των δημοσίων διαιτητών[5], οι αποφάσεις που εκδίδονταν κατά τη διαδικασία της ιδιωτικής διαιτησίας θεωρούνταν οριστικές και δεν προσβάλλονταν με έφεση[6]. Κατά τη μέση και ύστερη βυζαντινή εποχή, η έννοια του συμβιβασμού αποκρυσταλλώνεται στην συμφωνία των μερών που αποβλέπει στη λύση της αντιδικίας με όρους που προβλέπονται στην εν λόγω συμφωνία και με εκατέρωθεν θυσίες[7]. Αντιδιαστέλλεται προς την αιρετοκρισία, θεσμό αρχαιοελληνικό, που απαντάται στο δικαιοδοτικό σύστημα του βυζαντινού κράτους, αναγνωρίζεται από την βυζαντινή νομοθεσία[8], και συνίσταται στη συμφωνία των μερών (compromissum[9]) με την οποία μεταβιβάζεται σε τρίτο πρόσωπο η εξουσία επίλυσης της αντιδικίας, και μάλιστα με απόφαση καταδικαστική για το ένα μόνο μέρος[10].

Β. Η θεωρητική αυτή διαφορά δεν διέπει την ιστορική εξέλιξη των δύο αυτών θεσμών. Χαρακτηριστική η αναφορά του άρθρου 105 της παλαιάς Πολιτικής Δικονομίας, όπου δεν γίνεται διάκριση, ούτε από τυπική, ούτε από ουσιαστική άποψη, μεταξύ του compromissum και της συμβιβαστικής διευθέτησης[11]. Στη σύγχρονη θεωρία με τον όρο «διαιτησία» υποδηλώνεται, τόσο η αιρετοκρισία, όσο και ο συμβιβασμός έτσι ώστε να υπάρχει ανάγκη παραπέρα εξειδίκευσης αν πρόκειται για «αποφασίζοντες διαιτητές», ή για συμβιβαστές διαιτητές[12]. Κατά τον Οικονομόπουλο, σε αντίθεση με την παλαιά Πολιτική Δικονομία που χαρακτηρίζει αδιακρίτως τους συμβιβαστές ως διαιτητές[13], υφίσταται διάκριση των δύο θεσμών. Περαιτέρω, δεν κρίθηκε σκόπιμο να περιληφθεί στον υπό συζήτηση την εποχή εκείνη Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας ειδική διάταξη για την ανάθεση σε τρίτον ή τρίτους της εξεύρεσης τρόπου συμβιβασμού των μεταξύ των συμβαλλομένων διαφορών με πρόταση αμοιβαίων υποχωρήσεων[14]. Τα τρίτα πρόσωπα κατά τον καταρτισμό των συμβιβασμών διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο μεσολαβώντας ανάμεσα στους αντίδικους προκειμένου να επιτύχουν τον φιλικό διακανονισμό[15] συμβάλλοντας αποφασιστικά στην επίτευξη συμβιβαστικής επίλυσης¹⁶.

2. Η φιλική διευθέτηση των διαφορών στο ελληνικό δικονομικό σύστημα

Α. Η ατομική και συλλογική[17] ένδικη προστασία συνιστούν την πρώτη και δεύτερη γενιά μέσων προστασίας των συμφερόντων των καταναλωτών. Πιο σύγχρονη, η τρίτη γενιά απαρτίζεται από τους λεγόμενους μηχανισμούς εξώδικης ή εναλλακτικής επίλυσης διαφορών. Εξαντλητική νομική ρύθμιση των μηχανισμών αυτών θα ήταν αντίθετη προς τη φύση τους, η οποία εναπόκειται αποκλειστικά στη βούληση του φορέα που προβαίνει στη σύστασή τους. Στο λόγο αυτό οφείλεται ο προαιρετικός χαρακτήρας της προσφυγής από μέρους του ενδιαφερομένου και η ποικιλομορφία τους, ενώ ο χαρακτήρας αυτός συνάδει με το ανοικτό σύστημα του δίκαιου των συμβάσεων, όπου αναζητείται ο συγκεκριμένος δικαιοπρακτικός σκοπός χωρίς αναγκαστική παραπομπή σε προϋφιστάμενα επιβεβλημένα πρότυπα.

Β. Η υπερφόρτωση των δικαστηρίων καθιστά τη σύντομη απονομή της δικαιοσύνης αγαθό εν ανεπάρκεια και ως εκ τούτου η δικαστική απόφαση θα πρέπει πια μόνο ως ultima ratio της δικαιοδοτικής λειτουργίας να αναγνωρίζεται[18]. Η αποσυμφόρηση της συντηρούμενης με δημόσιες δαπάνες δικαστικής λειτουργίας, αποδίδοντας τον δέοντα σεβασμό στο κύρος και την αυθεντία της, ευνοεί την προσφυγή σε απλουστευμένες διαδικασίες[19], όπου επιδιωκόμενος στόχος είναι η θεραπεία με γνώμονα την αποκατάσταση της κοινωνικής ειρήνης και της ευρυθμίας των συναλλαγών, ακόμη και κατά παρέκκλιση των κειμένων διατάξεων του ουσιαστικού δικαίου. Η συνεργασία και αλληλοκατανόηση καταναλωτών και προμηθευτών προκρίνεται σε βάρος της άνωθεν επιβολής του δικαίου με την καθοδήγηση οργάνων που διαθέτουν κύρος και επισταμένη γνώση των κρινόμενων ζητημάτων. Η συνδιαλλαγή θα πρέπει να είναι κύριο μέλημα, τόσο του δικαστή, όσο και κάθε οργάνου που επιλαμβάνεται των διαφορών αυτών.

Γ. Στο ελληνικό δικονομικό σύστημα η φιλική διευθέτηση των διαφορών δεν είναι άγνωστη[20]. Κάθε ελληνικό δικαστήριο ενθαρρύνεται από το νόμο να επιχειρεί κατά τη διάρκεια της δίκης συμβιβαστική λύση της διαφοράς σύμφωνα με το άρθρο 233, παρ. 2 ΚΠολΔ. Πέραν τούτου, πριν από την άσκηση της αγωγής προβλέπεται, κατά το άρθρο 209, παρ. 1 ΚΠολΔ, η δυνατότητα υποβολής αιτήματος συμβιβαστικής επέμβασης του ειρηνοδίκη προς επίλυση της διαφοράς και αποτροπή της δίκης. Αντίστοιχη υποχρέωση συμβιβαστικής απόπειρας βαρύνει τον ειρηνοδίκη κατά την πρώτη συζήτηση στο ακροατήριο αγωγής αρμοδιότητάς του σύμφωνα με το άρθρο 208, παρ. 1 ΚΠολΔ. Άλλωστε, ο συμβιβασμός που καταρτίζεται στα πλαίσιο αυτεπάγγελτης απόπειρας συμβιβασμού, ή επιζητούμενης συμβιβαστικής επέμβασης, έχει, κατ’ άρθρον 212, παρ. 4 ΚΠολΔ, όλα τα αποτελέσματα του δικαστικού συμβιβασμού. Σχετικές είναι και οι ρυθμίσεις των άρθρων 593 επ. και 666 επ. ΚΠολΔ σχετικά με την επίλυση οικογενειακών και εργατικών διαφορών. Τέλος, ο κατ’ άρθρο 293 ΚΠολΔ δικαστικός συμβιβασμός που προϋποθέτει δικαστική απόφαση, ή έστω το υποκατάστατό της, συνιστά μια ενδιάμεση λύση ανάμεσα στον εξώδικο συμβιβασμό των άρθρων 871-872 ΚΠολΔ[21] και τη δικαστική απόφαση[22].

Δ. Πρόσφατα, εισήχθη και ο νέος δικονομικός θεσμός της απόπειρας συμβιβαστικής επίλυσης ιδιωτικών διαφορών που αφορά πολλές από τις σοβαρότερες και δυσχερέστερες ιδιωτικές διαφορές, αρμοδιότητας πολυμελούς πρωτοδικείου για τις οποίες ο νομοθέτης επιφυλάσσει μια ταχύτερη και απλούστερη επίλυση. Τούτη βασίζεται στην παραδοχή ότι οι διάδικοι που γνωρίζουν καλύτερα από κάθε τρίτον την αλήθεια, αλλά και τις ασθενείς πλευρές της άποψής του ο καθένας, είναι σε θέση, με την καθοδήγηση των δικηγόρων τους, να βρουν κατά τη συνάντησή τους, αδέσμευτοι από δικονομικούς τύπους και από διατάξεις του ουσιαστικού δικαίου, την αμοιβαίως συμφερότερη λύση αποφεύγοντας το συχνά μακρόσυρτο, φθοροποιό, δαπανηρό και πάντοτε αμφίρροπο δικαστικό αγώνα[23]. Αξίζει να σημειωθεί ιδιαίτερα η σαφής αναφορά του νόμου στην παρεμβολή ενός τρίτου προσώπου κοινής επιλογής που προσφέρει τις υπηρεσίες του για την προσέγγιση των μερών[24]. Η αξιοπιστία της μεσολάβησης προϋποθέτει την υποχρέωση εχεμύθειας του μεσολαβητή που διασφαλίζεται από τη ρητή απαγόρευση εξέτασης του ως μάρτυρα ή συμμετοχής του στη σχετική δίκη με οποιαδήποτε ιδιότητα[25]. Η ευελιξία της μεσολάβησης έγκειται στη ρητή εξαίρεσή της από την εφαρμογή των διατάξεων του ουσιαστικού δικαίου.

3. Η δικονομική θέση του καταναλωτή στην ελληνική έννομη τάξη

Α. Η συζήτηση για την εναλλακτική επίλυση των διαφορών δεν έχει άλλη αφετηρία από την ίδια την κρατική απονομή της δικαιοσύνης[26]. Το φιλικό προς το συμβιβασμό πνεύμα έχει επηρεάσει και τη φύση των δικαστικών καθηκόντων ενθαρρύνοντας τη λήψη σχετικών πρωτοβουλιών από μέρους των δικαστικών λειτουργών[27]. Η προσφυγή του καταναλωτή σε δικαστικούς μηχανισμούς συνιστά την κορωνίδα κάθε νομοθετικής ή άλλης πρωτοβουλίας που απορρέει από το δίκαιο της προστασίας του καταναλωτή. Οποιαδήποτε διάταξη, όσο εύστοχη κι αν είναι, εξαρτάται από την παράλληλη λήψη κατάλληλων μέτρων για την αποτελεσματική επίκληση και εφαρμογή της. Καταρχήν, η παροχή διευκολύνσεων κατά τη διεξαγωγή της δίκης από τον καταναλωτή εκδηλώνεται με σειρά εξαιρέσεων από πάγιους δικονομικούς κανόνες, με τις οποίες καθίσταται ευχερέστερη η δικαστική επιδίωξη αποκατάστασης της ζημιάς του[28]. Ειδικότερα, οι καταναλωτές έχουν στη διάθεσή τους αρκετά έννομα μέσα που αποβλέπουν στην επίλυση διαφορών αστικής φύσεως και την επιβολή διοικητικών και ποινικών κυρώσεων με τακτικές διαδικασίες, ειδικές διαδικασίες μικροδιαφορών και ασφαλιστικών μέτρων, καθώς και με το ένδικο βοήθημα της συλλογικής αγωγής.

Β. Ψήγματα έννομης προστασίας του καταναλωτή στο εσωτερικό μας δίκαιο, πρέπει να αναζητηθούν στην διασταλτική ερμηνεία διατάξεων ουσιαστικού δικαίου, όπως η γενική ρήτρα του νόμου περί αθέμιτου ανταγωνισμού, στην αναλογική εφαρμογή γενικών διατάξεων του αστικού μας κώδικα, και, πιο πρόσφατα, στο νόμο περί ελέγχου των μονοπωλίων, των ολιγοπωλίων και προστασίας του ελεύθερου ανταγωνισμού[29]. Για την πραγμάτωση της προστασίας των καταναλωτών τη μεγαλύτερη πρακτική εφαρμογή έχουν οι ειδικές διατάξεις για τις μικροδιαφορές[30]. Καθιερώνουν μια απλή, οικονομική και γρήγορη διαδικασία ενώπιον του Ειρηνοδικείου, η οποία απαντάται με ποικίλες παραλλαγές και σε άλλες χώρες[31]. Αξιοσημείωτη, εν προκειμένω, η προβλεπόμενη κάμψη των δικονομικών κανόνων και η δυνατότητα προσφυγής σε αποδεικτικά μέσα κατά ελεύθερη κρίση και πέραν των προϋποθέσεων του νόμου για την αναζήτηση της αλήθειας στα προδιαγραμμένα πλαίσια. Αν και η διαδικασία αυτή δεν θεσπίστηκε χάριν της προστασίας του καταναλωτή εξαιτίας του χαμηλού κόστους αφενός, δεδομένης της προαιρετικής παράστασης δικηγόρου, και του συντομότερου απαιτούμενου για την έκδοση αποφάσεων χρόνου αφετέρου, εξυπηρετεί ιδιαίτερα τα συμφέροντα του τελευταίου[32].

Γ. Αμφισβητούμενης αποτελεσματικότητας θεωρείται και η πρόταση δημιουργίας εξειδικευμένων τακτικών δικαστηρίων για την επίλυση των καταναλωτικών διαφορών λαμβάνοντας υπόψη τον κίνδυνο διάσπασης της δικαιοδοτικής ενότητας των τακτικών δικαστηρίων[33].

4. Η εναλλακτική επίλυση διαφορών στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Κοινότητας

4.1. Η ευρωπαϊκή διάσταση

Α. Το πρόβλημα της διευθέτησης των μικροδιαφορών που ταλανίζουν τις συναλλαγές των καταναλωτών έχει βρεθεί εδώ και πολλά χρόνια στην ημερήσια διάταξη των ευρωπαϊκών οργάνων, αρχικά με τη μορφή της δήλωσης προθέσεων, τόσο σε επίπεδο Συμβουλίου της Ευρώπης[34], όσο και σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Κοινότητας[35]. Η μέριμνα για την ενίσχυση της εμπιστοσύνης των καταναλωτών στη λειτουργία της εσωτερικής αγοράς, και της ικανότητας να εκμεταλλευθούν πλήρως τις δυνατότητες που τους προσφέρει η τελευταία, αφορά άμεσα και τη δυνατότητα ρύθμισης των διαφορών των καταναλωτών με αποτελεσματικό και ενδεδειγμένο τρόπο μέσω εξώδικων, ή παρόμοιων, διαδικασιών[36]. Είναι δε επιτακτική η ανάγκη οι εν λόγω διαδικασίες να ικανοποιούν τα ελάχιστα κριτήρια τα οποία εγγυώνται την αμεροληψία του οργάνου, την αποτελεσματικότητα της διαδικασίας, τη δημοσιοποίησή και την διαφάνειά της[37].

Β. Οι περισσότερες διαφορές κατανάλωσης, λόγω της φύσης τους, χαρακτηρίζονται από δυσαναλογία του οικονομικού αντικειμένου της υπόθεσης και του κόστους της δικαστικής τους ρύθμισης[38], ενώ οι δυσχέρειες που ενδεχομένως συνδέονται και με τις δικαστικές διαδικασίες μπορούν να αποτρέψουν τον καταναλωτή από την αποτελεσματική διεκδίκηση των δικαιωμάτων του[39], ιδιαίτερα στην υπόθεση των διασυνοριακών διαφορών[40]. Ο επιτακτικός χαρακτήρας μιας κοινοτικής δράσης που θα στοχεύει στη βελτίωση της ισχύουσας κατάστασης επιβεβαιώνεται και από το διάλογο που προηγήθηκε της σύνταξης της «Πράσιν

Γ. Οι εναλλακτικοί μηχανισμοί εξώδικης ρύθμισης των διαφορών κατανάλωσης, εφόσον εξασφαλίζεται ο σεβασμός ορισμένων θεμελιωδών αρχών, μπορούν να εγγυηθούν θετικά αποτελέσματα, τόσο για τους καταναλωτές, όσο και για τις επιχειρήσεις, μειώνοντας το κόστος και τη διάρκεια της ρύθμισης των διαφορών κατανάλωσης. Ο καθορισμός τέτοιων αρχών σε ευρωπαϊκό επίπεδο διευκολύνει την εφαρμογή εξώδικων διαδικασιών για τη ρύθμιση των διαφορών κατανάλωσης, ενώ παράλληλα αυξάνεται η αμοιβαία εμπιστοσύνη των εξώδικων οργάνων, η εμπιστοσύνη των καταναλωτών σε αυτά, αλλά και στην παροχή των υπηρεσιών τους σε διασυνοριακό επίπεδο[41]. Ο εν λόγω καθορισμός ελάχιστων αρχών κρίνεται απαραίτητος, κατά το άρθρο 129Α της ΣυνθΕΕ, για να επιτευχθεί υψηλό επίπεδο προστασία των καταναλωτών, σύμφωνα πάντα με την αρχή της επικουρικότητας, και μάλιστα μη υπερβαίνοντας τις απαραίτητες ενέργειες για την εξασφάλιση της απρόσκοπτης λειτουργίας των εξώδικων διαδικασιών.

4.2. Οι αρχές εξώδικης επίλυσης καταναλωτικών διαφορών

Α. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στα πλαίσια της εκτέλεσης του σχετικού σχεδίου δράσης[42] υιοθέτησε μια σύσταση σχετικά με την εξώδικη επίλυση των καταναλωτικών διαφορών στις 30 Μαρτίου 1998, η οποία αναφέρεται ειδικότερα στις αρχές που διέπουν τα αρμόδια όργανα για την εξώδικη επίλυση διαφορών κατανάλωσης[43]. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν εκδηλώνει απλά το ενδιαφέρον της στις διαδικασίες που περιορίζονται σε μια απλή προσέγγιση των μερών προκειμένου να αποδεχθούν από κοινού μια λύση, αλλά στοχεύει στην ενίσχυση των διαδικασιών οι οποίες ανεξαρτήτως της ονομασίας τους οδηγούν σε ρύθμιση της διαφοράς μέσω της ενεργού παρέμβασης τρίτου προσώπου που προτείνει ή επιβάλλει λύση. Οι αποφάσεις των εξώδικων οργάνων ενδέχεται να είναι δεσμευτικές για τα μέρη, να περιορίζονται σε απλές συστάσεις, ή σε προτάσεις συμβιβασμού, τις οποίες πρέπει να αποδεχθούν τα μέρη (ενώ κάθε διαφορετική περίπτωση καλύπτεται από τον όρο «απόφαση»).

– Η αμεροληψία[44] έχει την έννοια της άσκησης των καθηκόντων χωρίς να υφίστανται πιέσεις που θα μπορούσαν να επηρεάσουν την απόφαση του οργάνου, ενώ δε συνεπάγεται τη θέσπιση εγγυήσεων, με την ίδια αυστηρότητα με εκείνες που αποσκοπούν στην εξασφάλιση της ανεξαρτησίας των δικαστών στο πλαίσιο του δικαστικού συστήματος. Στην περίπτωση του μονοπρόσωπου οργάνου, η αμεροληψία εξασφαλίζεται όταν το πρόσωπο αποδεικνύει ότι διαθέτει την απαιτούμενη ανεξαρτησία, και με την προϋπόθεση προηγούμενης αποχής επί τριετία από σχέση εργασίας με την επαγγελματική ένωση που τον διορίζει ή του παρέχει οικονομική αποζημίωση για την άσκηση των καθηκόντων του ή με κάποιο από τα μέλη της, και ιδιαίτερα την ικανότητα, την πείρα και τα προσόντα, ιδίως νομικής φύσης, προσόντα που είναι απαραίτητα για την άσκηση των καθηκόντων και ότι ενεργεί μέσα σε περιβάλλον που του επιτρέπει να αποφασίζει με αυτονομία γεγονός που προϋποθέτει την καθιέρωση εντολής ικανής διάρκειας που δεν μπορεί να αφαιρεθεί χωρίς βάσιμη αιτιολόγηση. Στην περίπτωση του συλλογικού οργάνου η ισομερής συμμετοχή εκπροσώπων των καταναλωτών και των επαγγελματιών, ή τουλάχιστον ο σεβασμός των προαναφερόμενων κριτηρίων, συνιστούν ένα επαρκές μέσο για την εξασφάλιση αυτής της ανεξαρτησίας.

– Η επαρκής ενημέρωση των ενδιαφερομένων και η άρση ενδεχόμενων επιφυλάξεων σχετικά με τη λειτουργία των εξώδικων οργάνων εναπόκειται στις παρεχόμενες εγγυήσεις διαφάνειας της διαδικασίας ενώπιον τους. Προσβάσιμη σε κάθε ενδιαφερόμενο πρέπει να είναι η πληροφόρηση σχετικά με τη σαφή οριοθέτηση της αρμοδιότητας, την κατάρτιση κανονισμού λειτουργίας, το κόστος και την ενδεχόμενη επιβάρυνση που θα κατανεμηθεί στα μέρη μετά το πέρας της διαδικασίας, το είδος των κανόνων όπου θεμελιώνονται οι αποφάσεις, τους τρόπους λήψης αποφάσεων και τη νομική αξία τους, ενδεχομένως περιβεβλημένες με δεσμευτικό χαρακτήρα ή υποκείμενες σε μεταγενέστερο έλεγχο. Η δημοσίευση ετήσιας έκθεσης σχετικά με τις εκδοθείσες αποφάσεις επιτρέπει την αξιολόγηση του έργου των εξώδικων οργάνων.

– Η προάσπιση των συμφερόντων των μερών προϋποθέτει την υποστήριξη των απόψεων τους ενώπιον του αρμόδιου οργάνου και η ενημέρωση σχετικά με τα στοιχεία που παραθέτει η άλλη πλευρά και τις απόψεις των εμπειρογνωμόνων (εκατέρωθεν ακρόαση) χωρίς να συνεπάγεται αναγκαστικά την προφορική ακρόαση των μερών.

– Η αποτελεσματικότητα των εξώδικων οργάνων έγκειται στην επίλυση ορισμένων προβλημάτων που αντιμετωπίζονται στα πλαίσια της δικαστικής διαδικασίας, όπως τα υψηλά έξοδα, οι μακρές προθεσμίες και οι δυσκίνητες διαδικασίες. Στην αποτελεσματικότητα συμβάλλει καθοριστικά ο ενεργός ρόλος του οργάνου αξιοποιώντας όλα τα στοιχεία και τις ενδεχόμενες διεξόδους, ρόλος που αποκτά ιδιαίτερη σημασία στην πράξη σε περίπτωση απουσίας νομικού συμβούλου των μερών.

– Τα εξώδικα όργανα οφείλουν να αποφασίζουν βάσει των υφιστάμενων νομικών διατάξεων, αλλά και σύμφωνα με την αρχή της επιείκειας και βάσει κωδίκων συμπεριφοράς με όριο ευελιξίας το επίπεδο προστασίας του καταναλωτή που εγγυάται το κοινοτικό δίκαιο και η εφαρμογή του δικαίου από τα δικαστήρια (νομιμότητα), τηρούμενης ιδιαίτερα της κατοχυρωμένης στη Συνθήκη της Ρώμης ειδικής δωσιδικίας του καταναλωτή. Τα μέρη διατηρούν το δικαίωμα να ενημερώνονται σχετικά με το σκεπτικό των αποφάσεων, δεδομένου ότι η διαφάνεια και η εμπιστοσύνη των μερών εξαρτάται από την αιτιολόγηση των αποφάσεων.

– Οι εξώδικες διαδικασίες δεν μπορούν να έχουν ως στόχο την υποκατάσταση του θεσμοθετημένου δικαστικού συστήματος και σε καμιά περίπτωση να στερούν τον καταναλωτή από το δικαίωμα προσφυγής στα δικαστήρια πάρα μόνον, όπως και στην περίπτωση του δεσμευτικού χαρακτήρα των αποφάσεων, αν το έχει αποδεχτεί ρητά με πλήρη γνώση της υπόθεσης και επ’ ευκαιρία της διαφοράς (ελευθερία).

– Ο ασθενέστερος και πιο άπειρος καταναλωτής ενδέχεται να συνοδεύεται ή εκπροσωπείται από άλλο πρόσωπο που είναι σε θέση να του παρέχει υποστήριξη και νομικές συμβουλές (εκπροσώπηση).

Β. Σημειώνεται ότι με νεώτερη σύστασή της η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επεδίωξε τη διεύρυνση της πρόσβασης των καταναλωτών στην εναλλακτική επίλυση διαφορών προκρίνοντας την ανάγκη τήρησης από τα αρμόδια όργανα των τεσσάρων αρχών της αμεροληψίας, της διαφάνειας, της αποτελεσματικότητας και της δικαιοσύνης[45]. Ανέλαβε δε να δημιουργήσει μια βάση δεδομένων σχετικά με τα όργανα εξώδικης επίλυσης των διαφορών κατανάλωσης που παρέχουν τις προαναφερόμενες εγγυήσεις, ύστερα από την κυκλοφορία και συμπλήρωση σχετικού τυποποιημένου δελτίου πληροφοριών από όσα από τα τελευταία επιθυμούν να συμμετάσχουν σε αυτή την πρωτοβουλία. Βρίσκονται μάλιστα ήδη σε λειτουργία, με δική της πρωτοβουλία και επιμέλεια, το Ευρωπαϊκό εξωδικαστικό δίκτυο επίλυσης καταναλωτικών διαφορών[46], καθώς και το Ευρωπαϊκό δίκτυο εξώδικων διασυνοριακών παραπόνων στο χρηματοοικονομικό τομέα.[47].

4.3.  Η εξέλιξη της εναλλακτικής επίλυσης διαφορών στο χώρο του αστικού και εμπορικού δικαίου

Α. Η προβληματική σχετικά με το μέλλον της εναλλακτικής επίλυσης διαφορών αναπτύχθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στα πλαίσια της σύνταξης της Πράσινης Βίβλου για την εναλλακτική επίλυση διαφορών[48] αστικού και εμπορικού δικαίου[49]. Με ιδιαίτερη έμφαση επισημαίνεται η ολοένα αυξανόμενη προσφυγή των κρατών μελών στην ανάπτυξη μηχανισμών εναλλακτικής επίλυσης διαφορών, όπως εκδηλώνεται ακόμη και με τη θέσπιση σχετικής νομοθεσίας, ως απάντηση στην κρίση αποτελεσματικότητας που γνωρίζουν τα δικονομικά συστήματα που οφείλεται στην αύξηση των επίδικων διαφορών, την παράταση των διαδικασιών και την αναπόφευκτη διογκούμενη οικονομική επιβάρυνση. Με δεδομένο ότι η πρόσβαση στη δικαιοσύνη αποτελεί θεμελιώδες δικαίωμα του Ευρωπαίου πολίτη[50], οι εναλλακτικοί τρόποι επίλυσης διαφορών εντάσσονται πλήρως στο πλαίσιο των πολιτικών για την αποτελεσματικότερη πρόσβαση ελέγχοντας το κόστος και ακολουθώντας πιο ευέλικτες και προσαρμοσμένες στο χαρακτήρα των διαφορών πρακτικές. Κατά την Επιτροπή, συνιστούν μέσο διασφάλισης της κοινωνικής ειρήνης με ρόλο συμπληρωματικό προς τις δικαστικές διαδικασίες.

Β. Ειδικότερα, την Επιτροπή απασχολούν τα ζητήματα, της γενικής, ή κατά κλάδο, προσέγγισης με ιδιαίτερη αναφορά στις οικογενειακές τις εργατικές και τις καταναλωτικές διαφορές, του ορισμού της εναλλακτικής επίλυσης διαφορών[51], της ανάγκης κοινοτικής παρέμβασης[52], της σκοπιμότητας διαφοροποίησης του καθεστώτος της επίλυσης διαφορών στο διαδίκτυο, των συμβατικών ρητρών προσφυγής σε εναλλακτικά μέσα[53], του παρεπόμενου της αναστολής της παραγραφής των αξιώσεων[54], της εφαρμογής των σχετικών κοινοτικών συστάσεων που αφορούν τους καταναλωτές[55], των κανόνων δεοντολογίας, της κατάρτισης της διαπίστευσης και της ευθύνης που συνεπάγεται η άσκηση καθηκόντων εναλλακτικής επίλυσης διαφορών[56].

4.4. Επίλυση διαφορ

A. Οι εναλλακτικοί τρόποι επίλυσης διαφορών που έχουν σχέση με την κατανάλωση αποτελούν αντικείμενο ιδιαίτερης προσοχής στον τομέα του ηλεκτρονικού εμπορίου[57]. Είναι γεγονός ότι η εμπιστοσύνη των καταναλωτών στο ηλεκτρονικό εμπόριο στην Ευρωπαϊκή Ένωση εξακολουθεί να είναι περιορισμένη σε σχέση με τις ΗΠΑ. Ένας από τους λόγους αυτής της δυσπιστίας είναι και η δυσχέρειες που παρουσιάζονται κατά την επίλυση των διαφορών ανάμεσα σε προμηθευτές και καταναλωτές. Είναι προφανές ότι ο ευρωπαίος καταναλωτής που αντιμετωπίζει ανάλογα προβλήματα και στις διασυνοριακές συναλλαγές του έχει ακόμη μεγαλύτερη ανάγκη από ταχύτατες και ανέξοδες διαδικασίες διευθέτησης διαφορών κατά τις συναλλαγές του στο διαδίκτυο. Η ανασφάλεια επιτείνεται από το πρόβλημα της εκτέλεσης των δικαστικών αποφάσεων στο εξωτερικό. Κατά συνέπεια, η διαφύλαξη των συμφερόντων των συμβαλλομένων από απόσταση εναπόκειται κατά κύριο λόγο στους ίδιους. Οι συνθήκες αυτές καθιστούν το διαδίκτυο προνομιακό χώρο ανάπτυξης εναλλακτικών τεχνικών επίλυσης διαφορών[58]. Ανάπτυξη που προϋποθέτει την προσέγγιση και συνεργασία ανάμεσα στα αντισυμβαλλόμενα μέρη που συχνά τα χωρίζει τεράστια απόσταση, τόσο στην πράξη, όσο και στην αντίληψη περί τα πράγματα, αλλά τα ενώνει ο κοινός στόχος της υπέρβασης των εμποδίων για την ολοκλήρωση της συναλλαγής.

Β. Η ανεξαρτησία, η διαφάνεια στις διαδικασίες και τη λειτουργία, η διαθεσιμότητα όσον αφορά τη γεωγραφική κάλυψη και τη γλώσσα επικοινωνίας, το χαμηλό ή και ανύπαρκτο κόστος, η αποτελεσματικότητα στον εντοπισμό, την έγκαιρη διάγνωση, την αρμοδιότητα και την ευκολία στην πρόσβαση, η έλλειψη απαίτησης νομικού παραστάτη, η εμπιστευτικότητα[59], η εκατέρωθεν ακρόαση των μερών, η νομιμότητα συνιστάμενη στον εθελοντικό χαρακτήρα και την έλλειψη περιορισμού στην άσκηση των νομίμων δικαιωμάτων είναι ορισμένες αρχές που πρέπει να διέπουν την λειτουργία των φορέων επίλυσης αυτού του είδους των διαφορών.

Γ. Παρά το γεγονός ότι το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων έκρινε ότι η πρόσβαση στη δικαιοσύνη συνιστά την κορωνίδα των ελευθεριών στο χώρο χωρίς εσωτερικά σύνορα[60], το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο υπογραμμίζει ότι το δικαστικό σύστημα δεν έχει προσαρμοστεί στις απαιτήσεις της επίλυσης των διαφορών στον κυβερνοχώρο[61]. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιβεβαίωσε τον σταθερό προσανατολισμό της στην ενίσχυση των οργάνων εξωδικαστικής επίλυσης διαφορών ακόμη και με τη χρήση ηλεκτρονικών μέσων[62], αφενός με τη νομική κατοχύρωση τους σε κάθε εσωτερική έννομη τάξη, επεκτείνοντας και στο ηλεκτρονικό εμπόριο την εφαρμογή των αρχών της ανεξαρτησίας, της διαφάνειας, της εκατέρωθεν ακρόασης, της αποτελεσματικότητας της τήρησης της διαδικασίας, της νομιμότητας της απόφασης, της ελευθερίας των μελών και της εκπροσώπησης, αφετέρου με τη συνεργασία των οργάνων αυτών με την Επιτροπή, προκειμένου να συγκεντρώνονται στοιχεία που αφορούν τις αποφάσεις τους, καθώς και τις πρακτικές τα ήθη και τα έθιμα που σχετίζονται με το ηλεκτρονικό εμπόριο. Αξιοσημείωτος είναι και ο σχεδιασμός ειδικής πλατφόρμας επίλυσης διαφορών ανάμεσα σε επιχειρήσεις και καταναλωτές υπό την αιγίδα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, τον Οκτώβριο του 2001[63].

5. Οι κρατικοί φορείς διαμεσολάβησης

A. Τη θεσμοθετημένη μορφή επίλυσης καταναλωτικών διαφορών[64] στο ελληνικό δίκαιο συνιστά η επιτροπή φιλικού διακανονισμού του άρθρου 11 του ν. 2251/ 1994[65]. Ο Έλληνας νομοθέτης ακολουθώντας, όπως καταγράφηκε και στην εισηγητική έκθεση[66], τα νομοθετικά πρότυπα του Καναδά και της Αυστρίας και διαπιστώνοντας ότι η διοικητική μηχανή δεν φαίνεται ακόμη να ανταποκρίνεται απόλυτα στις αυξημένες προϋποθέσεις ευελιξίας, πρωτοβουλίας, αποτελεσματικότητας και κοινωνικής αποδοχής που απαιτεί το αντικείμενο, κατέληξε στη σύσταση των Επιτροπών φιλικού διακανονισμού σε νομαρχιακό επίπεδο. Συνιστούν, μετά τη θεσμοθέτηση της συλλογικής αγωγής, τη δεύτερη δικονομική καινοτομία που εισήγαγαν τα ελληνικά νομοθετήματα για την προστασία του καταναλωτή. Στην αρχική τους μορφή ονομάστηκαν επιτροπές συνδιαλλαγής και είχαν πολύ περιορισμένο πεδίο εφαρμογής[67]. Το κράτος απέχει από κάθε συμμετοχή στη σύνθεσή τους και κάθε είδους έλεγχο στο έργο τους παρέχοντας την απαραίτητη υποδομή. Σύνθεση, συγκρότηση και αρμοδιότητα προσδιορίζονται σε συνάρτηση με τις επιταγές της ευελιξίας[68], της ταχύτητας[69] και της διαφάνειας[70], ενώ η αποτελεσματικότητα επαφίεται στην κοινωνική συνειδητοποίηση του καταναλωτικού κοινού και την κοινωνική αποδοχή των οργάνων αυτών.

B. Το δικονομικό πλαίσιο του νέου αυτού θεσμού παρουσιάζει ιδιαιτερότητες που δικαιολογούνται από τη σκοπιμότητα της νομικής του κατοχύρωσης. Το πρώτον, επελέγη η αποκεντρωμένη λειτουργία του θεσμού σε επίπεδο νομαρχιακής αυτοδιοίκησης[71], ανταποκρινόμενη στο γενικότερο αίτημα της ισόρροπης οικονομικής ανάπτυξης σε κέντρο και περιφέρεια, αλλά και στη νομική επιταγή της παροχής έννομης προστασίας στον τόπο εκτέλεσης, ή συμφωνίας της εκτέλεσης, της παροχής[72] και, ως εκ τούτου, κατά κανόνα πλησιέστερα στην κατοικία του καταναλωτή. Δεν μπορεί να παραβλεφθεί το ψυχολογικό πλεονέκτημα που αποκτά ο τελευταίος από τη λειτουργία του θεσμού σε τοπικό επίπεδο, αλλά πρέπει να επισημανθούν και ενδεχόμενα παρελκόμενα μειονεκτήματα με σκοπό την καίρια αντιμετώπισή τους. Η αναγνώριση του συμβιβαστικού ρόλου σε συγκεκριμένους φορείς προϋποθέτει την ενημέρωση και την κατάρτιση των φυσικών προσώπων που τους απαρτίζουν σε τεχνικές και σύγχρονες αντιλήψεις για την επίλυση καταναλωτικών διαφορών με στόχο την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης του καταναλωτικού κοινού, την ενίσχυση της καταναλωτικής συνείδησης, την παγίωση συνθηκών διαφάνειας και υγιούς ανταγωνισμού στις αγορές και το μικρότερο δυνατό κόστος στην ανάπτυξη της τοπικής και εθνικής οικονομίας.

Γ. Η πολυπλοκότητα που χαρακτηρίζει τις καταναλωτικές συναλλαγές και τη συμπεριφορά των οικονομικών παραγόντων της αγοράς θέτει ως πρωταρχικό ζήτημα τη διάρθρωση των οργάνων αυτών κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να διασφαλίζεται, αφενός η εξειδικευμένη παροχή των υπηρεσιών τους, αλλά και η ακεραιότητα του κεκτημένου που παράγουν. Και, ναι μεν, δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να γίνει λόγος για δικαιοδοτική κρίση, αλλά ο κίνδυνος έκδοσης αντιφατικών και ανακόλουθων πορισμάτων δεν θα βλάψει μόνο τη συνοχή του έργου τους με τη δημιουργία υπόνοιας μεροληψίας, αλλά θα προκαλέσει σύγχυση στον καταναλωτή σχετικά με το εύρος και την αποτελεσματικότητα της άσκησης των δικαιωμάτων του. Για το λόγο αυτό επιβάλλεται η διάχυση του έργου των οργάνων αυτών στο καταναλωτικό κοινό μέσα από περιοδικές εκθέσεις πεπραγμένων και κάθε είδους σχετικές εκδηλώσεις, καθώς και η καθημερινή επικοινωνία με το συναλλασσόμενο για να του παρέχεται άμεση υποστήριξη και διαφώτιση σχετικά με τις συναλλαγές. Ο ρόλος αυτός έχει εκ των πραγμάτων ανατεθεί στις κεντρικές κρατικές υπηρεσίες για την προστασία του καταναλωτή[73]. Κρίσιμος παράγοντας είναι η νομική υπόσταση του παρεμβατικού ρόλου των επιτροπών, την οποία εγγυάται η συμμετοχή νομικών, αρκεί να προβλέπεται η αποχή τους από καθήκοντα νομικής υποστήριξης των αντιδικούντων μερών. Οι επιτροπές κατά το νόμο είναι τριμελείς ενώ καθήκοντα προέδρου αναλαμβάνει δικηγόρος που ορίζεται από τον οικείο δικηγορικό σύλλογο[74]. Η συνεισφορά του τελευταίου είναι ιδιαίτερα σημαντική, δεδομένου ότι η προσπάθεια συμβιβασμού είναι μέρος των καθηκόντων του σύμφωνα με το άρθρο 46, παρ. 1 του Κώδικα Δικηγόρων, αλλά θα πρέπει να έχει τύχει ιδιαίτερης κατάρτισης[75] και να τίθενται περιορισμοί στην ανανέωση της θητείας του.

Δ. Η αρμοδιότητα των Επιτροπών δεν έχει αποκλειστικό χαρακτήρα με συνέπεια να μην αποκλείεται η δυνατότητα προσφυγής σε άλλους μηχανισμούς εξώδικης επίλυσης διαφορών[76]. Δικαίωμα, και όχι υποχρέωση, προσφυγής αναγνωρίζεται μόνον στον καταναλωτή ή την τοπική ένωση καταναλωτών, και όχι στην πλευρά του προμηθευτή[77]. Η εισαγωγή υπόθεσης στην Επιτροπή δεν συνιστά προδικασία ένδικης προσφυγής και δεν προσκρούει κατά το γράμμα του νόμου σε παράλληλη διαδικασία δικαστικής, ή διαιτητικής, επίλυσης. Η δυνατότητα εκπροσώπησης από τρίτον, ή από δικηγόρο, είναι απόλυτα σύμφωνη με την ελαστικότητα που πρέπει να διακρίνει τις διαδικασίες εξώδικης επίλυσης των καταναλωτικών διαφορών και ανταποκρίνεται στις ιδιαιτερότητες της συμπεριφοράς του συναλλασσόμενου καταναλωτή[78]. Η επιτροπή κρίνει κατά το δίκαιο λαμβάνοντας συμπληρωματικά υπόψη τα συναλλακτικά ήθη[79].

Ε. Η έλλειψη δικαιοδοτικής κρίσης δικαιολογεί τη μη αναγνώριση ισχύος εκτελεστού τίτλου στο πόρισμα της Επιτροπής. Κατά το νόμο τα εν λόγω πορίσματα δεν υπόκεινται σε προσβολή, αναθεώρηση ή ανάκληση, δεν είναι εκτελεστά, δεν παράγουν δεδικασμένο και δεν αναστέλλουν ούτε επηρεάζουν[80] την πορεία οποιασδήποτε άλλης διαδικασίας[81]. Είναι σαφής η βούληση του νομοθέτη να προσδώσει αυστηρά προσδιορισμένο χαρακτήρα στο πόρισμα σύμφωνο με τη φύση των θεσμών εξώδικης επίλυσης διαφορών εναποθέτοντας τη συμμόρφωση ή την ανάληψη δέσμευσης από μέρους των εμπλεκομένων μερών αποκλειστικά στη σύμπτωση των δύο αντιτιθέμενων δηλώσεων βουλήσεως[82]. Ωστόσο, το πόρισμα, που κατά τα λοιπά δεν συνιστά εκτελεστή διοικητική ατομική πράξη, ή διαιτητική απόφαση, συνεκτιμάται από τα δικαστήρια για τη συναγωγή δικαστικών τεκμηρίων[83].

6. Η διαιτησία

A. Για τις ανάγκες της ολοκληρωμένης παρουσίασης του φάσματος της εναλλακτικής επίλυσης διαφορών, η διαιτησία συγκαταλέγεται στην κατηγορία αυτή[84] παρά το γεγονός ότι ορισμένα χαρακτηριστικά της απέχουν από αυτά των υπολοίπων μορφών. Η άτυπη διαμόρφωση της διαδικασίας, η δυνατότητα αποδέσμευσης του διαιτητή από το ουσιαστικό δίκαιο και η μυστικότητα της διαδικασίας προσδίδουν στη διαιτησία ένα χαρακτήρα που αποκλίνει ουσιωδώς από τη δικαστική διαδικασία[85]. Η διαιτησία, κατ’ αντιδιαστολή με τα υπόλοιπα είδη επίλυσης διαφορών, συνίσταται στην αμερόληπτη, ανεξάρτητη επίλυση της διαφοράς από τρίτο πρόσωπο, αφού προηγηθεί εκατέρωθεν ακρόαση των μερών. Καταλήγει δε σε δεσμευτική απόφαση.

Β. Στο νομικό μας σύστημα, εκτός από το κατοχυρωμένο συνταγματικά δικαίωμα στην παροχή έννομης προστασίας από τα δικαστήρια τα οποία ασκούν τη λεγόμενη δικαστική λειτουργία[86], η σχετική συνταγματική επιταγή υλοποιείται επί ιδιωτικών διαφορών και με την κατ’ άρθρο 867 ΚΠολΔ υπαγωγή τους σε διαιτησία με συμφωνία των μερών. Η διαιτησία είναι η κρατικά οργανωμένη δικαστική προστασία από μη πολιτειακά δικαιοδοτικά όργανα[87], της οποίας η θέση σε κίνηση επιφέρει διακοπή της παραγραφής κατ’ άρθρον 296 ΑΚ, συνεπάγεται δε παράλληλα εκκρεμοδικία κατ’ αναλογική εφαρμογή του άρθρου 222, παρ. 1 ΚΠολΔ[88]. Η διαιτησία[89] είναι θεσμός ιδιόμορφος με χαρακτηριστικά ιδιωτικού, αποδιδόμενα στη συμβατική του θεμελίωση, και δικονομικού δικαίου, αποδιδόμενα στη δικαιοδοτική αποστολή του, και διέπεται από διατάξεις τόσο ουσιαστικού, όσο και δικονομικού δικαίου[90].

Γ. Κάθε εκούσια διαιτησία αναπτύσσεται σε τέσσερα βασικά στάδια τα οποία πρέπει να αντιμετωπίζονται ως ενιαίο σύνολο[91]. Πιο συγκεκριμένα, τη διαιτητική συμφωνία[92], η οποία παράγει δικονομικά και ουσιαστικά αποτελέσματα, τον διορισμό των διαιτητών[93], τη διαιτητική διαδικασία[94], η οποία εκτείνεται από τη σύσταση του διαιτητικού δικαστηρίου μέχρι την έκδοση της απόφασης, και την κατ’ ουσία επίλυση της διαφοράς με τη διαιτητική απόφαση. Η διαιτητική έννομη σχέση αποτελεί ένα μέσο που η έννομη τάξη θέτει στη διάθεση των πολιτών για την επίλυση των διαφορών τους με την εφαρμογή των γενικών και αφηρημένων κανόνων δικαίου υπηρετώντας τον ίδιο σκοπό με την πολιτική δικαιοδοσία. Η καθιέρωση της διαιτητικής επίλυσης ορισμένης διαφοράς με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό της κρατικής δικαιοδοσίας, ο οποίος διασπάται στην περίπτωση της αίτησης ασφαλιστικών μέτρων και της κατ’ άρθρα 897 επ. ΚΠολΔ αγωγής ακύρωσης της διαιτητικής απόφασης[95], έχει συνταγματικό έρεισμα[96], εφόσον θεμελιώνεται στην αυτονομία της ιδιωτικής βούλησης[97]. Η ευχέρεια των μερών να ορίσουν από κοινού τους διαιτητές επιτρέπει την αναζήτηση και επιλογή ατόμων που είναι σε θέση να αντιληφθούν καλύτερα και πληρέστερα τα ζητήματα της διαφοράς λόγω ειδικών γνώσεων επιστήμης ή τέχνης, ή εξοικείωσης με τα συναλλακτικά ήθη ορισμένου εμπορικού κλάδου.

Δ. Οι διαιτητές κρίνουν στα πλαίσια του συστήματος της ελεύθερης εκτίμησης των προσαγόμενων από τους διαδίκους αποδείξεων οφείλοντας για το σχηματισμό δικανικής πεποίθησης να ακολουθήσουν τη διαδικασία απόδειξης, η οποία προβλέπεται από τους εφαρμοστέους στη συγκεκριμένη περίπτωση κανόνες περί αποδείξεων. Η εμπέδωση της αμεροληψίας στη διαιτησία είναι προφανές ότι εναπόκειται κατά κύριο λόγο στην προσωπική ανεξαρτησία έναντι των διαδίκων, παρά στη λειτουργική ανεξαρτησία του δικαιοδοτούντος οργάνου, χωρίς να διαφεύγει ότι από το νόμο στους διαιτητές τίθενται οι ίδιες απαιτήσεις ανεξαρτησίας, όπως και στους δικαστές[98]. Η εξουσία κρίσης των διαιτητών[99], προσδιορίζεται κατ’ αντικείμενο και κατ’ έκταση από το νόμο, και τη βούληση των μερών. Κρατούσα η άποψη στη θεωρία που αποδέχεται την ύπαρξη σύμβασης διακριτής από τη διαιτητική συμφωνία μεταξύ διαιτητών «δια της οποίας αναδέχονται την διαίτησιν»[100], αλλά υποστηρίζεται και η άποψη ότι ο αποδεχόμενος το διορισμό του διαιτητή είναι φορέας λειτουργήματος χωρίς να συνδέεται συμβατικά με τους διαδίκους[101].

Ε. Η έλλειψη τυπικότητας και αυστηρότητας γίνεται ιδιαίτερα αισθητή από την ανεπίτρεπτη για τα δεδομένα των κρατικών δικαστηρίων κατ’ άρθρον 886 ΚΠολΔ δυνατότητα διάπλασης της διαιτητικής διαδικασίας κατά την ελεύθερη κρίση των μερών, από την κάμψη της αρχής του αμετάβλητου της οριοθέτησης του αντικειμένου της δίκης, όπου εκδηλώνεται ιδιαίτερα και το καθήκον καθοδήγησης των διαδίκων από το διαιτητή, και από την απαλλαγή των τύπων στην απόδειξη αναγνωρίζοντας από κοινού ακόμη και την πιθανολόγηση ως αποδεικτικό είδος. Ουσιώδη χαρακτηριστικά γνωρίσματα της διαιτησίας, όπως και κάθε δικαιοδοσίας, είναι η τήρηση της αρχής της ισότητας και της ακρόασης που ανάγονται στη δημόσια τάξη, και ως εκ τούτου ενδεχόμενη παράβαση επισύρει την ακύρωση της διαιτητικής απόφασης[102].

ΣΤ. Η διαιτητική απόφαση είναι οριστική, τελεσίδικη και αμετάκλητη, έχει δεσμευτικό χαρακτήρα και συνιστά λειτουργικά ένα πλήρες υποκατάστατο της δικαστικής απόφασης[103], και ως τέτοιο κατόπιν συμφωνίας, ή παρελθούσης της προθεσμίας προσφυγής, αποτελεί κατ’ άρθρον 896 ΚΠολΔ δεδικασμένο. Εφόσον δε επιδικάζεται απαίτηση, συνιστά κατ’ άρθρο 904, παρ. 2, περ. β΄ ΚΠολΔ τίτλο εκτελεστό χωρίς να απαιτείται προηγούμενη κήρυξη, αποκλείοντας παράλληλα το ενδεχόμενο επανάληψης της διαιτητικής κρίσης για την ίδια διαφορά. Η διαιτητική απόφαση επιδέχεται, μέσω της αγωγής ακύρωσης[104], τόσο προληπτικού, με την αμφισβήτηση της ύπαρξης της κρίσης του διαιτητικού δικαστηρίου[105], όσο και κατασταλτικού ελέγχου, αναφορικά με την έκταση της εξουσίας κρίσης των διαιτητών[106]. Τα γνωρίσματα της διαιτησίας δικαιολογούν την άποψη ότι αποτελεί μια δικαιοδοτική τάξη, παράλληλη προς την κρατική δικαιοδοσία και από πλευράς αποτελεσμάτων λειτουργικά ισοδύναμη.

Ζ. Στην Ελλάδα η διαιτησία γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη κατά τους τέσσερις αιώνες της τουρκοκρατίας, δεδομένου ότι για να αποφύγουν οι Έλληνες την εφαρμογή του τουρκικού δικαίου, απέκτησαν την αναγκαστική συνήθεια να προσφεύγουν στους ομοεθνείς τους, και δη στους δημογέροντες και τους επισκόπους, για τη διαιτητική επίλυση των ιδιωτικών τους διαφορών, ενώ ένδειξη της εμπιστοσύνης τους στους διαιτητές ήταν και η εκούσια εκτέλεση των αποφάσεών τους[107]. Αντίθετη νοοτροπία χαρακτήριζε την Πολιτική Δικονομία που ετέθη σε εφαρμογή το 1835[108], καθιστώντας στην πράξη ιδιαίτερα δύσχρηστη την πρακτική της διαιτησίας. Ο νέος Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας που τέθηκε σε ισχύ το 1968 αντιμετώπισε το θεσμό της διαιτησίας ισότιμα με την τακτική δικαιοσύνη λαμβάνοντας υπόψη της ανάγκες της συναλλακτικής ζωής και τις εξελίξεις του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου. Λόγοι αυστηρής εφαρμογής των σχετικών διατάξεων επέβαλαν την κατ’ άρθρο 867, εδαφ. β΄ ΚΠολΔ, εξαίρεση των εργατικών διαφορών και των διαφορών κοινωνικής ασφάλισης από την υπαγωγή σε διαιτησία. Εξ αντιδιαστολής, τούτο δεν σημαίνει ότι ο νομοθέτης θέλησε να εξαιρέσει το σύνολο των διαφορών που άπτονται διατάξεων αναγκαστικού δικαίου.

Η. Η εκτόπιση των κρατικών δικαστηρίων από τους ιδιώτες δικαστές παρατηρείται ιδιαίτερα στο διεθνές εμπόριο[109], και μάλιστα στις συμβάσεις ανάμεσα σε ιδιωτικές επιχειρήσεις και σε αλλοδαπά κράτη[110]. Τούτο καταδεικνύει και τη σημασία της εξώδικης επίλυσης διαφορών ανάμεσα σε προμηθευτές και καταναλωτές εγκατεστημένους σε διαφορετικό κράτος. Η δικαϊική ενοποίηση στον τομέα της διεθνούς διαιτησίας αποτελεί έναν ελκυστικό, αλλά εξαιρετικά φιλόδοξο, στόχο χωρίς να υποτιμάται η υψηλού βαθμού νομοθετική και ερμηνευτική ομοιομορφία, καρπός της εντατικής συγκριτικής εργασίας[111]. Ωστόσο, το κατά κανόνα μικρό μέγεθος του προβαλλόμενου αιτήματος στις καταναλωτικές διαφορές και τα δυσανάλογα έξοδα διεξαγωγής της διαιτησίας[112] δεν καθιστούν ευχερή και αποτελεσματική την προσφυγή του καταναλωτή στη διαιτησία[113]. Η προϋπόθεση της σύμπτωσης των δηλώσεων βούλησης και των δύο εμπλεκόμενων μερών για την προσφυγή στη διαιτησία μπορεί να γίνει αιτία παρεμπόδισης της εκκίνησης της διαδικασίας από κάποιο από τα δύο μέρη, ενδεχόμενα του ισχυρότερου. Η αδυναμία του διαιτητικού δικαστηρίου να διατάξει ασφαλιστικά μέτρα και η πιθανή προσφυγή στην τακτική δικαιοσύνη για ακύρωση της διαιτητικής απόφασης κατά τα προβλεπόμενα στα άρθρα 897 επ. ΚΠολΔ συνιστούν αντικίνητρα για την προσφυγή των καταναλωτών στην διαιτησία. Σε κάθε περίπτωση, ο θεσμός της διαιτησίας καταλαμβάνει όλες τις διαφορές, συμπεριλαμβανομένων των καταναλωτικών, και έχει ιδιαίτερο πρακτικό ενδιαφέρον για τις συμβάσεις πωλήσεων αγαθών ή παροχής υπηρεσιών διαρκείας[114].