Πηγὲς Ἐκκλησιαστικοῦ Δικαίου – ἐκδόσεις κανόνων τῆς Ἐκκλησίας

Ἀλέξανδρος Λιαρμακόπουλος
Εἰδικὸς Ἐρευνητὴς Δ.Π.Θ.

 Για να διαβάσετε τη μελέτη μαζί με τις υποσημειώσεις σε μορφή pdf πατήστε εδώ

1. Εἰσαγωγή. Οἱ πηγὲς τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ Δικαίου διαιροῦνται σὲ δύο κατηγορίες:

(1) διαπλαστικὲς πηγές (fontes iuris essendi, πηγὲς ὑπὸ οὐσιαστικὴ ἔννοια), οἱ ὁποῖες παράγουν δίκαιο, καί

(2) διαγνωστικὲς πηγές (fontes iuris cognoscendi, πηγὲς ὑπὸ οὐσιαστικὴ ἔννοια), μὲ τὶς ὁποῖες διαγιγνώσκεται τὸ δίκαιο.
2. Διαπλαστικὲς πηγές. Στὸν χῶρο τοῦ ἘκκλΔ οἱ διαπλαστικὲς πηγὲς διαιροῦνται ἀνάλογα μὲ τὴν προέλευσή τους, ἂν καὶ αὐτὸ δὲν εἶναι πάντοτε εὐδιάκριτο λόγῳ τῶν κατὰ καιροὺς ἀλλαγῶν στὶς σχέσεις Πολιτείας-Ἐκκλησίας. Ἔτσι, χωρίζονται σὲ πολιτειακῆς προέλευσης (ἀπὸ τὴν Πολιτεία) καὶ ἐκκλησιαστικῆς προέλευσης (ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία).
2.1. Διαπλαστικὲς πηγὲς πολιτειακῆς προέλευσης. Στὶς διαπλαστικὲς πολιτειακὲς πηγὲς ἀνήκουν:

(1) Τὸ Σύνταγμα τῆς Ἑλλάδος (1975/1986/2001/2008/2019) καὶ ἰδίως τὰ ἄρθρα περὶ σχέσεων Πολιτείας-Ἐκκλησίας (3 Σ), περὶ θρησκευτικῆς ἐλευθερίας (13 Σ), περὶ τοῦ ἁγιορειτικοῦ καθεστῶτος (105 Σ) καθὼς καὶ ἄλλα (14§3, 16§2, 18§8, 72§1 Σ).

(2) Οἱ νόμοι (leges) τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους ἀλλὰ καὶ ὅσοι νόμοι ἀπὸ τὴν ρωμαϊκή-βυζαντινὴ περίοδο ἐνσωματώθηκαν στὸ ἑλληνικὸ δίκαιο καὶ δὲν ἔχουν ἀκόμη ἀντικατασταθεῖ μὲ νεώτερο νόμο· ἐπίσης πρέπει νὰ ἀναφερθοῦν καὶ οἱ κεκυρωμένες ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα (28§1 Σ) διεθνεῖς ἢ εὐρωπαϊκὲς συνθῆκες (9 ΕΣΔΑ κλπ.).
 
(3) Τὸ ἔθιμο (consuetudo), ποὺ δηµιουργεῖται µὲ τὴν µακρά, σταθερὴ καὶ ὁµοιόµορφη ἄσκηση ὁρισµένης συµπεριφοράς (longa usus) µὲ συνείδηση δικαίου, δηλ. µὲ τὴν πεποίθηση συμμόρφωσης πρὸς κανόνα δικαίου (opinio iuris sive necessitatis).

2.2. Διαπλαστικὲς πηγὲς ἐκκλησιαστικῆς προέλευσης. Στὶς διαπλαστικὲς ἐκκλησιαστικὲς πηγὲς ἀνήκουν:

(1) Ἡ Ἁγία Γραφή, ποὺ περιλαμβάνει τὴν Παλαιὰ Διαθήκη καὶ τὴν Καινὴ Διαθήκη· οἱ ἐπιταγὲς τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἰσχύουν κατὰ τὸ ἘκκλΔ στὸ μέτρο ποὺ ἐπαναλαμβάνονται ἀπὸ τὴν Καινὴ Διαθήκη ἢ ἀπὸ ἄλλη χριστιανικὴ νομικὴ πηγή (87 Βασ.).

(2) Ἡ Ἱερὰ Παράδοση, ὅπως διασῴζεται προφορικὰ ἐντὸς τῆς Ἐκκλησίας· ἡ τήρηση τῶν ἱερῶν παραδόσεων ἀποτελεῖ ἐπιταγὴ τοῦ Συντάγματος (3§1 Σ).

(3) Οἱ κανόνες τῆς Ἐκκλησίας, οἱ ὁποῖοι ἔχουν θεσπισθεῖ ἢ ἐπικυρωθεῖ ἀπὸ τὶς οἰκουμενικὲς συνόδους.

(4) Οἱ κανονικὲς διατάξεις, κανονιστικὲς ἀποφάσεις καὶ ἐγκύκλιοι τῶν διοικητικῶν ὀργάνων τῆς Ἐκκλησίας, ποὺ ἐκδίδονται σὲ ἐφαρμογὴ τῶν νόμων ἢ τῶν κανόνων. Οἱ δὲ κανονιστικὲς ἀποφάσεις τῆς Ἱ. Συνόδου καὶ τῶν Μητροπολιτῶν, οἱ ὁποῖες ἐκδίδονται μὲ νομοθετικὴ ἐξουσιοδότηση, ἀποτελοῦν πηγὲς πολιτειακῆς μᾶλλον προελεύσεως παρὰ ἐκκλησιαστικῆς.     

2.2.1. Κριτικὲς ἐκδόσεις κανόνων τῆς Ἐκκλησίας.

Κανόνες Οἰκουμενικῶν Συνόδων (χρονολογικῶς):

Α΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου:
Alberigo G., «Concilium Nicaenum I (325)», Corpus Christianorum - Conciliorum Oecumenicorum Generaliumque Decreta, Ι: The Oecumenical Councils from Nicaea I to Nicaea II (325-787), ἔκδ. Alberigo G. et alii, Turnholti, 2006 (= CCCOGD 1), σ. 20-30.

Β΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου:
Ritter A., «Concilium Constantinopolitanum I (381)», CCCOGD 1. 64-70.

Γ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου:
κανόνες 1-6: Joannou P., Discipline Générale Antique (IIe-IXe s.), Ι-ΙΙ, [Pontificia Commissio Codici Iuris Canonici Orientalis Recognoscendo. Fontes, 9], Grottaferrata (Roma), 1961-1962, τ. Ι/1, σ. 57-61· κανόνες 7-8: Abramowski L., «Concilium Ephesenum (431)», CCCOGD 1.108-109 καὶ 111-112.

Δ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου:
κανόνες 1-28: Mühlenberg E., «Concilium Chalcedonense (451)», CCCOGD 1. 138-151, καὶ κανόνες 29-30: Joannou, (βλ. supra), τ. Ι/1, σ. 93-97.

Πενθέκτης Οἰκουμενικῆς Συνόδου:
Ohme H., Concilium Constantinopolitanum a. 691/2 in Trullo habitum (Concilium Quinisextum), [Acta Conciliorum Oecumenicorum, II.2.4], Berolini, 2013, σ. 21-61.

Ζ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου:
Lamberz E., Concilium Universale Nicaenum Secundum: Concilii actiones VI-VII, [Acta Conciliorum Oecumenicorum, II.3.3], Berolini, 2016, σ. 898-925.

Κανόνες τοπικῶν συνόδων: Joannou, (βλ. supra), τ. Ι/2.
(λατινικὸ πρωτότυπο συνόδου Καρχηδόνος: Munier C., Concilia Africae a. 345-525, [Corpus Christianorum Series Latina, 149], Turnholti, 1974)

Κανόνες πατέρων (ἀλφαβητικῶς):

Ἀθανάσιος Ἀλεξανδρείας: κανόνας 1: Joannou, (βλ. supra), τ. ΙΙ, σ. 63-80· κανόνας 2: αὐτόθι, σ. 71-76· κανόνας 3: Σάκκος Σ., «Ἡ ΛΘ΄ ἑορταστικὴ ἐπιστολὴ τοῦ Μ. Ἀθανασίου», Τόμος ἑόρτιος 1600ῆς ἐπετείου Μ. Ἀθανασίου, ἐκδ. Θεολογικὴ Σχολὴ ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη, 1974, σ. (129-196) 177-182.

Ἀμφιλόχιος Ἰκονίου: Joannou, (βλ. supra), τ. ΙΙ, σ. 233-237.

Βασίλειος Καισαρείας: κανόνες 1-85: Joannou, (βλ. supra), τ. ΙΙ, σ. 92-159 {πβ. Courtonne Y., Saint Basile: Lettres, I-II-III, [Collection des Universités de France (Les Belles Lettres), Série grecque, 132-149-148], Paris, 1957-1961-1966. Kανόνες 1-16: τ. ΙΙ, σ. 121-131· κανόνες 17-50: τ. ΙΙ, σ. 154-164· κανόνες 51-85: τ. ΙΙ, σ. 209-217}· κανόνας 86: Courtonne, (βλ. supra), τ. ΙΙΙ, σ. 52-53· κανόνες 87-90: Joannou, (βλ. supra), τ. ΙΙ, σ. 92-178 (πβ. Courtonne, [βλ. supra], κανόνας 87: τ. ΙΙ, σ. 88-92· κανόνας 88: τ. Ι, σ. 141-142· κανόνας 89: τ. Ι, σ. 139-140· κανόνας 90: τ. Ι, σ. 137-139)· κανόνες 91-92: Pruche B., Basile de Césarée: Sur le Saint-Esprit, [Sources Chrétiennes, 17bis], Paris, 1968, σ. 478-488 καὶ 500-502.

Γεννάδιος ΚΠόλεως: Joannou, (βλ. supra), τ. ΙΙ, σ. 292-299.

Γρηγόριος Ναζιανζηνός: Joannou, (βλ. supra), τ. ΙΙ, σ. 229-231.

Γρηγόριος Νεοκαισαρείας: Φούσκας Κ., «Γρηγορίου Θαυματουργοῦ ἡ κανονικὴ ἐπιστολή», Ἐκκλησιαστικὸς Φάρος 60 (1978) 736-809, σ. 763-771.

Γρηγόριος Νύσσης: Maraval P., Grégoire de Nysse: Lettre canonique, Lettre sur la pythonisse et Six homélies pastorals, [Sources Chrétiennes, 588], Paris, 2017, σ. 62-92.

Θεόφιλος Ἀλεξανδρίας: Joannou, (βλ. supra), τ. ΙΙ, σ. 262-273.

Κυπριανὸς Καρχηδόνος: Joannou, (βλ. supra), τ. ΙΙ, σ. 303-313 (λατινικὸ πρωτότυπο: Diercks G., Cypriani Carthaginensis Epistularium: Epistulae 58-81, [Corpus Christianorum. Series Latina, 3/3], Turnholti, 1996, σ. 497-515).

Κύριλλος Ἀλεξανδρείας: Joannou, (βλ. supra), τ. ΙΙ, σ.276-284.

Τιμόθεος Ἀλεξανδρείας: Joannou, (βλ. supra), τ. ΙΙ, σ.240-252.

Ἀποστολικοὶ κανόνες: κανόνες 1-50: Metzger M., Les Constitutions apostoliques, ΙΙΙ, [Sources Chrétiennes, 336], Paris, 1987, σ. 274-308.

Κανόνες Πρωτοδευτέρας συνόδου:
Lauritzen F., «Concilium Constantinopolitanum 861», Corpus Christianorum - Conciliorum Oecumenicorum Generaliumque Decreta, ΙV/1: The great councils of the Orthodox Churches: Decisions and Synodika from Constantinople 861 to Constantinople 1872, ἔκδ. Melloni A. et alii, Turnholti, 2016 (= CCCOGD 4), σ. 9-22.

Κανόνες Συνόδου τῆς Ἁγίας Σοφίας:
Gemeinhardt P., «Concilium Constantinopolitanum 879-880», CCCOGD 4.38-39.

Ὑπομνήματα κανόνων:
Ἰωάννης Ζωναρᾶς καὶ Θεόδωρος Βαλσαμών: Ῥάλλης Γ. - Ποτλῆς Μ., Σύνταγμα θείων καὶ ἱερῶν κανόνων, I-VI, Ἀθήνησιν, 1852-1859, τ. ΙΙ, ΙΙΙ, IV (πβ. Migne J.-P., Patrologiae cursus completus: Series Graeca, τ. 1-161, Parisiis, 1857-1867, τ. 137-138).

Ἀλέξιος Ἀριστηνός: Papagianni E. – Troianos S. – Burgmann L. -  Maksimovič K., Alexios Aristenos: Kommentar Zur “Synopsis Canonum”, [Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte - Neue Folge, 1], Berlin, 2019.

3. Διαγνωστικὲς πηγές. Στὶς διαγνωστικὲς πηγὲς τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ δικαίου περιλαμβάνονται:

(Ι) Συλλεκτικὰ ἔργα. Ἀπὸ τὴν πρώϊμη χριστιανικὴ ἐποχὴ ἐπιχειρήθηκε ἡ καταγραφὴ καὶ κωδικοποίηση τῶν κανόνων τῆς ἱερᾶς παράδοσης καὶ τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐθίμων. Τὰ πρῶτα τέτοια ἀνώνυμα ἔργα ἔχουν ἔντονη τὴν παλαιοδιαθηκικὴ ἐπίδραση καὶ ἀνάγονται στοὺς ἀποστόλους, ὥστε νὰ ἀντλήσει κῦρος τὸ περιεχόμενό τους. Τὸ κυριώτερο εἶναι οἱ «Ἀποστολικὲς Διαταγές» (ca. 380, Ἀντιόχεια), κεφάλαιο τοῦ ὁποίου εἶναι οἱ «ἀποστολικοὶ κανόνες», ποὺ περιελήφθησαν στὸν Νομοκάνονα ΙΔ΄.
Στοὺς ἑπόμενους αἰῶνες, μὲ τὴν ἔκδοση κανόνων ἀπὸ τὶς οἰκουμενικὲς συνόδους καὶ πολιτειακῶν νόμων ποὺ ἀφοροῦσαν τὴν ἐκκλησία, τὰ συλλεκτικὰ ἔργα περιέλαβαν καὶ κανόνες καὶ ἐκκλησιαστικοὺς νόμους, ἀρχικῶς σὲ χωριστὰ μέρη καὶ μετέπειτα μαζὶ μὲ συστηματικὴ ὀργάνωση σὲ κωδικοποιημένη μορφή (νομοκάνονες). Ἡ σημαντικώτερη πηγὴ εἶναι ὁ Νομοκάνονας ΙΔ΄, ὁ ὁποῖος συντάχθηκε τὸν Ζ΄ αἰ. καὶ ἀργότερα ὑπέστη ἐπεξεργασία ἀπὸ τὸν πατριάρχη Φώτιο (Θ΄ αἰ.). Τὸν ΙΔ΄ αἰ. συντάχθηκε ἀπὸ τὸν Ματθαῖο Βλάσταρη μία ἐγκυκλοπαιδεία τοῦ ἘκκλΔ με τίτλο «Σύνταγμα κατὰ στοιχεῖον». Ἀπὸ τὰ ἔργα τῆς Τουρκοκρατίας αξιομνημόνευτες πηγὲς εἶναι ὁ Νομοκάνων τοῦ Μανουὴλ Μαλαξοῦ (1561), ἡ Βακτηρία ἀρχιερέων τοῦ Ἰακώβου ἐξ Ἰωαννίνων (1645), τὸ Νομικὸν τοῦ Θεοφίλου Καμπανίας (1780-1790) καὶ τὸ Πηδάλιον τοῦ Ἀγαπίου Λεονάρδου καὶ Νικοδήμου Καλιβούρτζη (1800).

(ΙΙ) Ἀποκρίσεις, πραγματεῖες, ἑρμηνευτικὰ καὶ ἄλλα ἔργα. Ἀπὸ τὴν μέση καὶ ὕστερη βυζαντινὴ περίοδο σῴζονται πολλὰ ἔργα, τὰ ὁποῖα περιλαμβάνουν ἀπαντήσεις (ἀποκρίσεις) σὲ ἐρωτήσεις ἐκκλησιαστικοῦ δικαίου, οἱ ὁποῖες ὑποβάλλονταν σὲ πρόσωπα ἐγνωσμένου κύρους καὶ μορφώσεως περὶ τὸ ἘκκλΔ. Ἐπίσης, σῴζονται καὶ πολλὲς μελέτες (πραγματεῖες), τὶς ὁποῖες συνέταξαν (κυρίως κληρικοί) μὲ ἐρευνητικὰ ἐνδιαφέροντα περὶ τὸ ἘκκλΔ. Θεμελιώδους σημασίας ὡστόσο εἶναι τέσσερα ἑρμηνευτικὰ ὑπομνήματα στοὺς κανόνες τῆς Ἐκκλησίας, τὰ ὁποῖα συνέταξαν τὸν ΙΒ΄ αἰ. οἱ Ἀλέξιος Ἀριστηνός, Ἰωάννης Ζωναρᾶς, Θεόδωρος Βαλσαμὼν καὶ Ἀνώνυμος τοῦ σιναϊτικοῦ κώδικα 1117.

(ΙΙΙ) Ἐκκλησιαστικὴ νομολογία. Πενιχρὸ ἀλλὰ πολὺ σημαντικὸ εἶναι τὸ σῳζόμενο νομολογιακὸ ὑλικὸ τῶν ἐκκλησιαστικῶν δικαστηρίων τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς καὶ κυρίως τοῦ μητροπολιτικοῦ δικαστηρίου τῆς Ναυπάκτου ὑπὸ τὸν μητροπολίτη Ἰωάννη Ἀπόκαυκο (ΙΓ΄ αἰ.), τοῦ ἀρχιεπισκοπικοῦ δικαστηρίου τῆς Ἀχρίδος ὑπὸ τὸν ἀρχιεπίσκοπο Δημήτριο Χωματηνό (ΙΓ΄ αἰ.) καὶ τοῦ πατριαρχικοῦ δικαστηρίου τῆς ΚΠόλεως τῶν ἐτῶν 1316-1401.

(IV) Μοναστηριακὰ τυπικά. Ἰδιαίτερη κατηγορία πηγῶν τοῦ ἘκκλΔ ἀποτελοῦν τὰ κανονιστικὰ κείμενα ὀργάνωσης καὶ λειτουργίας τῶν μονῶν (τυπικά)· ἀρκετὲς ὅμως φορὲς αὐτοὶ οἱ ἐσωτερικοὶ κανονισμοὶ ἀφίστανται σημαντικὰ ἀπὸ τὸ θεσπισμένο ἘκκλΔ.  

(V)Ἔγγραφα, ἐπιγραφές, σφραγῖδες καὶ γενικὰ ἄλλες πηγές, ἀπὸ τὶς ὁποῖες μπορεῖ νὰ ἀντληθοῦν χρήσιμες γιὰ τὸ ἘκκλΔ πληροφορίες.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Bright W., The canons of the first four General Councils, Oxford, 21892.
L’Huillier Ρ., The Church of the ancients councils (The disciplinary work of the first four Ecumenical Councils), N. York, 1996.
Milaš Ν., Τὸ Ἐκκλησιαστικὸν Δίκαιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, (μτφρ. Μ. Ἀποστολόπουλος), [Βιβλιοθήκη Μαρασλῆ], Ἀθῆναι, 1906.
Pieler P., «Νομικὴ Φιλολογία» ἐν Hunger H., Βυζαντινὴ Λογοτεχνία: Ἡ λόγια κοσμικὴ γραμματεία τῶν Βυζαντινῶν III, (μτφρ. Σ. Τρωϊᾶνος, Ἐ. Παπαγιάννη), ἐκδ. ΜΙΕΤ, Ἀθήνα, 1992, σ. 183-379.
vanBochove T. E., Χρονολογώντας καὶ ἐξακριβώνοντας (To date or not to date: On the Date and Status of Byzantine Law Books), (μτφρ. Ἱ. Νικολόπουλος), Ἀθήνα – Θεσσαλονίκη, 2007.
Wenger L., Die Quellen des römischen Rechts, Vienna, 1953.
West M., Κριτικὴ τῶν κειμένων καὶ τεχνικὴ τῶν ἐκδόσεων, ἐκδ. Παπαδήμας, Ἀθήνα, 1989.
------------------
Βαβοῦσκος Κ., Ἐγχειρίδιον Ἐκκλησιαστικοῦ Δικαίου, ἐκδ. Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη, 51989.
Γιάγκου Θ. – Πουλῆς Γ., Πηγὲς τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ποινικοῦ δικαίου, Θεσσαλονίκη, 22007.
Γιαννόπουλος Β., Ἱστορία καὶ θεολογία τῶν οἰκουμενικῶν συνόδων, ἐκδ. Ἔννοια, Ἀθήνα, 2011.
Γιαννόπουλος Β., «Ἡ Πενθέκτη Σύνοδος καὶ αἱ Διαταγαὶ τῶν Ἀποστόλων», Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς Θεολογικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν 32 (1997) 281-302.
Γκαβαρδίνας Γ., Ἡ Πενθέκτη Οἰκουμενικὴ Σύνοδος καὶ τὸ νομοθετικό της ἔργο, [Νομοκανονικὴ Βιβλιοθήκη, 4], ἐκδ. Ἐπέκταση, Κατερίνη, 1998.
Κονιδάρης Ἰ., Ἐγχειρίδιο Ἐκκλησιαστικοῦ Δικαίου, ἐκδ. Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη, 32016.
----------, Ἐσωτερικοὶ Κανονισμοὶ Ἱερῶν Μονῶν Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, [Βιβλιοθήκη Ἐκκλησιαστικοῦ Δικαίου. Πηγές, 3], ἐκδ. Σάκκουλας, Ἀθήνα-Κομοτηνή, 2002.
----------, Θεμελιώδεις διατάξεις σχέσεων Κράτους – Θρησκευμάτων, [Βιβλιοθήκη Ἐκκλησιαστικοῦ Δικαίου. Πηγές, 1], ἐκδ. Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη, 32016.
----------, Κανονισμοὶ Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, [Βιβλιοθήκη Ἐκκλησιαστικοῦ Δικαίου. Πηγές, 2], ἐκδ. Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη, 22015.
----------, Καταστατικὴ Νομοθεσία, ἐκδ. Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη, 2012.
Ματζουνέας Εὐ., Ἐκκλησιαστικὸν Δίκαιον, Ἀθῆναι, 21984.
Μενεβίσογλου Π., Ἱστορικὴ εἰσαγωγὴ εἰς τοὺς κανόνας τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, Στοκχόλμη, 1990.
Παπαγεωργίου Κ., Ἐκκλησιαστικὸ Δίκαιο, ἐκδ. Παπαζήσης, Ἀθήνα, 32019.
Παπαγιάννη Ἐ.- Χατζάκης Ἰ. - Λιαρμακόπουλος Ἀ. et a., Ἱστορία Δικαίου, ἐκδ. Κάλλιπος, Ἀθήνα, 2015.
Παπαδόπουλος Σ., Πατρολογία, Ι-ΙΙΙ, Ἀθήνα, ἐκδ. Γρηγόρης, Ἀθήνα, 1977-2010.
Ροδόπουλος Π., Ἐπιτομὴ Κανονικοῦ Δικαίου, ἐκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη, 22005.    
Τρωϊᾶνος Σ., Εἰσηγήσεις Βυζαντινοῦ Δικαίου, ἐκδ. Ἡρόδοτος, Ἀθήνα, 2014.
----------, Παραδόσεις Ἐκκλησιαστικοῦ Δικαίου, ἐκδ. Σάκκουλας, Ἀθήνα-Κομοτηνή, 21984.
----------, Οἱ πηγὲς τοῦ Βυζαντινοῦ Δικαίου, ἐκδ. Σάκκουλας, Ἀθήνα-Κομοτηνή, 32011.
Τρωϊᾶνος Σ. – Παπαγεωργίου Κ., Θρησκευτικὴ Νομοθεσία, ἐκδ. Νομικὴ Βιβλιοθήκη, Ἀθήνα, 2009.
Τρωϊᾶνος Σ. -Πουλῆς Γ., Ἐκκλησιαστικὸ Δίκαιο, ἐκδ. Σάκκουλας, Ἀθήνα-Κομοτηνή, 22003.
Χριστοφιλόπουλος Ἀ., Ἑλληνικὸν Ἐκκλησιαστικὸν Δίκαιον, Ἀθῆναι, 21965.